زاد المسير في الفهرست الصغير
| زاد المسير في الفهرست الصغير | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر (نويسنده) مرعشلی، یوسف عبدالرحمن (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | فهرست مؤلفا‌ت السیوطی |
| ناشر | دار البشائر الإسلامیة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1428ق - 2007م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | حدیث - علم الرجال - کتاب‌شناسی - سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، 849 - 911ق. -- کتاب‌شناسی - محدثان اهل سنت - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 9س5الف 7835 Z |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
زاد المسير في الفهرست الصغير، نوشته جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابیبکر سیوطی شافعی (849-911ق) است. او در این کتاب، مرویات و اَسانیدش به مهم‌ترین کتاب‌های تراث اهل سنت را از شیوخ خود تا نویسندگان آن‌ها گِرد آورده است. «زاد المسير» در سه بخش «مرويات الكتب»، «مرويات المشيخات» و «المسلسلات» تدوین شده است و فنون گوناگونی از علوم را در بر دارد. یوسف مرعشلی، پژوهش این کتاب را انجام داده است[۱].
سیوطی مباحث گوناگونی را در سه بخش عرضه نموده است؛ در بخش «مرويات الكتب»، بحث‌هایی در حدیث، فقه شافعی، تصوف، تفسیرهای قرآن، قرائت‌ها و رسم و علوم قرآن، لغت و ادب، فقه مالکی و حنفی و حنبلی، اصول دین و فقه، نحو، تاریخ، دیوان‌های شعری و قصیده‌ها ارائه داده است. مباحث بخش «مرويات المشيخات»، شامل کتاب‌هایی از عالمان قرن هشتم و نهم هجری است و بخش «المسلسلات»، مباحثی در سلسله‌هایی از فقه، نحو و اصول و سند خرقه تصوف و تلقین ذکر را در بر دارد.
سیوطی در این اثر، مرویات خود را به مهم‌ترین کتاب‌های مشهور تراث، که در فنون گوناگون علمی مانند حدیث، فقه، قرائات و... تدوین شده‌اند، اسناد می‌دهد و همچنین، اسانید خود را که از شیوخش تا به اصحاب می‌رسند، با پیروی از روش عالمان پیش از خود گِردآوری می‌کند. در این اثر، مرویات او به دویست کتاب می‌رسند که در کنار آن، روایاتش به نوشتجات اجمالی را که متعلق به هشتادودو عالم بزرگ است و اسانیدش به آنان می‌رسد، ذکر می‌کند. او کار خویش را با ذکر سلسله‌هایی در موضوعات فقه، نحو، اصول دین، اصول فقه و تصوف به پایان می‌برد. او این کتاب را از فهرست بزرگ دیگرش با عنوان «إنشاب الكتب في أنساب الكتب» وام می‌گیرد و در آن، به مهم‌ترین موارد مشهور در هر فن بسنده می‌کند[۲].
شیوخ سیوطی در این کتاب به دویست مرد و زن می‌رسد. بیشتر این شیوخ از اعیان قرن نهم هجری‌اند که در کتاب دیگر او «المنجم في المعجم» ثبت شده‌اند. سخاوی نیز شرح حال ایشان را در کتاب «الضوء اللامع» آورده است. این شیوخ به‌حسَب عُلو اسنادشان به طبقات بالا و پایین قسمت می‌شوند. سیوطی گاهی کتابی را از یکی از شیوخش (و یا بیشتر)، به قرائت یا سماع نزد او روایت می‌کند. سپس، سند آن کتاب را با کسب اجازه و از راه بالادستی دیگر به او می‌رساند. سیوطی بیشتر اسناد عالی‌اش را با استناد به این سند روایت می‌کند: «عن أبي‌عبدالله محمد بن مُقبِل الحلبي، عن الصلاح محمد بن أبي‌عُمر المقدسی، عن الفخر بن البخاري». او به همین سند، دو و یا سه درجه و گاهی چهار درجه را بالا می‌رود که نمونه آن را درباره کتاب «آداب الصحبة» از سلمی (رقم 37) می‌شود دید. نکته دیگر اینکه، سیوطی فقط یک کتاب نحوی از ابن هشام به نام «مُغني اللبيب عن كتب الأعاريب» را از طریق ابن حجر (رقم 195) و پس از قرائت دو سند، روایت می‌کند، ولی کتاب‌های دیگر را از طریق فرزند وی (بدرالدین) روایت می‌کند؛ چراکه ابن حجر به او اجازه روایت از مشایخ را داده بوده است[۳].
مصدرها و روش سیوطی
کسانی که علم اسانید را دنبال می‌کنند، به این نکته پی می‌برند که سیوطی فهرست خود را از مصدرهای پیشینیان گردآوری نموده است. او خود، در دو جای کتابش به «فهرست سراج قزوینی»، «الرساله» شافعی و «مسند» احمد بن حنبل تصریح کرده است. همچنین خواننده می‌بیند که او بسیاری از کتاب‌ها را به اسانیدی که ابن حجر عسقلانی در کتابش «المعجم المفهرس» آورده است، روایت می‌کند. البته این کار را پس از آنکه سند کتاب را به شیوخ و یا باواسطه به شیوخِ شیوخ خود می‌رساند، انجام می‌دهد. سیوطی گاهی پس از اسنادی که به کتاب‌ها می‌دهد، فایده‌ها و تعلیقه‌ها و تعقیباتی از سخنان عالمان و محدثان بزرگ اهل سنت را نقل می‌کند. او تلاش می‌کند تا هر اندازه از یک کتاب را که بر یک شیخ خوانده شده است، بیان کند. روش دیگر سیوطی به نحوه روایت یک کتاب بازمی‌گردد؛ او در اینکه این روایت از چه نوعی از انواع «قرائت»، «سماع»، «اجازه»، «قرائت بخشی از کتاب» و «اجازه برای بخش‌های دیگر کتاب» باشد، دقت می‌کند و برای این موارد، عبارت‌هایی مانند: «أخبرني»، «أنبأني» و «عن فلان» را به‌کار می‌برد[۴].
مرعشلی (محقق)، این کتاب را از نسخه‌های خطی در «دارالکتب المصریه» و «کتابخانه چستربیتی» دوبلن ایرلند فراهم آورده است. او همه اعلام کتاب را شناسانده است و مصدرهای تراجم را نشان داده است. همچنین، همه کتاب‌هایی را که نامشان در این اثر آمده است، معرفی کرده است و برای این کار از مصدرهای ویژه‌ای همچون: «كشف الظنون» حاجی خلیفه، «هدية العارفين» بغدادی بهره جسته است. او در معرفی این کتاب‌ها به کاوش در درستی نام آن‌ها، نام نویسندگان و انتساب به کتاب‌ها پرداخته است و از محتوایشان و ارزشی که نزد عالمان دارند، گزارش کوتاهی داده است. او حتی نسخه‌های خطی این کتاب‌ها را تحقیق کرده است و در این کار از «تاريخ الأدب» کارل بروکلمان، «تاريخ التراث» فؤاد سزگین و «الفهرس الشامل للتراث العربي المخطوط» مؤسسه آل‌البیت در شهر عمان (اردن) بهره جسته است. محقق پژوهشی در اسانید کتاب و مقابله آن‌ها با کتاب‌های اسانید کُهن‌تری مانند «المعجم المفهرس» ابن حجر عسقلانی و... انجام داده است. این کار جهت بررسی اسانید و سلامت آن‌ها از تحریف و افتادگی واژه‌ها و عبارت‌ها انجام شده است. او فهرستی تحلیلی از کتاب‌ها و اعلام نیز فراهم آورده است.
مرعشلی این کتاب (و آثار دیگر سیوطی) را از شیخش «محمد بن عبدالرزاق خطیب حسنی دمشقی» روایت کرده است و بدین‌گونه از این کتاب برای خویش سند زده است و آن را «اسناد سباعی شامی» نامیده است[۵].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق.