روضه ششم و هفتم از خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان)
| روضه ششم و هفتم از خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | واله اصفهانی، محمدیوسف (نویسنده) محدث، سید میرهاشم (محقق و معلق) |
| عنوان‌های دیگر | خلد برين. برگزيده |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1379ش , |
| شابک | 964-6781-51-9 |
| موضوع | ايران - تاريخ - آق قويونلو، 780 - 908ق.
ايران - تاريخ - تيموريان، 771 - 911ق. ايران - تاريخ - قره قويونلو، 780 - 873ق. تيمور گورکاني، 736 - 807ق. - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1097 /و2 خ8018 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
روضه ششم و هفتم از خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان)، اثر محمدیوسف واله اصفهانی قزوینی، دو بخش از هشت بخش کتاب خلد برین اوست که به کوشش میرهاشم محدث مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.
کتاب خلد برین یک تاریخ عمومی است؛ یعنی مؤلف تاریخ خود را از زمان هبوط حضرت آدم شروع کرده و به حوادث زمان خود پایان بخشیده است.[۱].
میرهاشم محدث درباره تاریخ تألیف کتاب می‌گوید: تاریخ تألیف خلد برین، سال 1078 است، اما نمی‌دانم چرا علامه فقید شیخ آقابزرگ طهرانی در اثر ماندنی و عظیم خود «الذريعة»، تألیف این کتاب را در دو مورد سالهای 1071 و 1101 دانسته‌اند. در جای دیگر از همان کتاب آن را از محمدطاهر وحید قزوینی دانسته‌اند. احتمالاً تألیف این کتاب تا سال 1091 نیز ادامه داشته است؛ چون واله در صفحه 655 همین جلد به آن اشاره می‌کند[۲].
ساختار
کتاب با مقدمه پرفسور ویلم فلور و پیشگفتار محقق آغاز شده است و به دنبال آن دو روضه ششم و هفتم از کتاب خلد برین آمده که روضه هفتم آن از دو چمن و چمن اول آن از دو قطعه تشکیل شده است.
زیر هر دو روضه، عناوینی آمده که ابتدای آن با لفظ «ذکر» آغاز شده است. لازم به ذکر است که مطالب روضه ششم، بخش اعظم این اثر را در بر می‌گیرد.
کتاب خلد برین مانند دیگر تواریخی که در عهد صفوی نوشته شده از کتاب‌های قبل از خود تأثیر پذیرفته، به‌خصوص از عالم‌آرای عباسی، فتوحات امینی، صفوةالصفا و نفحات الأنس، حبيب السير و أحسن التواريخ[۳].
نثر کتاب به‌واسطه واژه‌پردازی و کاربرد الفاظ و تشبیهات و استعارات تا حدودی سنگین است. این مسئله را باید در تاریخ تحریر آن و پیشه درباری نویسنده دانست که بنا بر مقتضیات موجود و نیز با توجه به مقام نویسنده در امور شعر و ادبیات و تفسیر صورت گرفته است. ویژگی مهم کتاب ارائه وقایع به‌صورتی بیطرفانه و همراه با مضمونی انتقادی است.[۴].
گزارش محتوا
مقدمه پرفسور ویلم فلور به اهمیت و جایگاه کتاب خلد برین و ذکر اهمیت دوره صفویه اختصاص یافته است.[۵].
پیشگفتار مصصح نیز درباره اجزای خلد برین و تاریخ تألیف آن، پیشینه تحقیق این اثر و نسخ مورد استفاده خود است.[۶].
آنچه در جزو سلسله آثار میراث مکتوب منتشر شده، قسمت تیمور و تیموریان است، به‌اضافه شرحی درباره دو خاندان مهم ترکمان که به نامهای ترکمانان قراقویونلو و آق قوینلو شهرت یافته‌اند. این دو قبیله ترکمان، هریک بر اثر تصاریف روزگار، یک چند بر سراسر ایران تسلط یافته‌اند و از این لحاظ مطالعه و مداقه در کیفیت حیات و شرح حوادث هرکدام بسیار ضروری است؛ خاصه آنکه شروع دولت این سلسله‌های ترکمان مصادف بوده با طلوع دولت عظیم و مقتدری چون تیمور و به همین جهات این دو سلسله، تحت‌الشعاع تاریخ پرهیاهو و متحول و بوالعجب تیمور و اولاد و احفادش قرار گرفته‌اند و افول این دو قبیله ترکمان هم مقارن بوده با ظهور دولت صفوی و آفتاب درخشان سلسله اولاد شیخ صفی و باز به جهت همین امر، یعنی عظمت سلسله صفویه و طول مدت آن، یعنی زمانی نزدیک به دو قرن و نیم، باز چشمها و ذهن‌ها و اندیشه‌ها بیشتر به صفویه متوجه بوده و بالنتیجه باز همچنان روزگار قراقویونلویان و آق قوینلویان مورد غفلت و بی‌توجهی قرار گرفته است.[۷]؛ بنابراین این اثر می‌تواند کتابی در جهت رفع این نقیصه باشد.
مؤلف در روضه ششم ابتدا به اصل و نسب و تولد تیمور گورکانی می‌پردازد. آنگاه راجع به سلطنت قزانسلطان و خروج امیر قزغن، لشکرکشی تغلق تیمور خان به ماوراءالنهر، توجه تیمور و امیرحسین قزغن به سیستان، لشکر کشیدن تیمور بر سر الیاس خواجه، جنگ لای، جلوس تیمور بر تخت سلطنت، ذکر رفتن تیمور به‌جانب جته و خوارزم، ولادت شاهرخ تیموری، بیان عوامل حمله تیمور به‌سوی ایران و فرستادن میرانشاه، ذکر تسخیر هرات و طوس و کلات، ذکر توجه تیمور به‌جانب ایران در مرتبه ثانی، یورش سه‌ساله تیمور به‌جانب ایران، قتل‌عام اصفهان، حمله به خوارزم، جنگ تیمور با توقتمش خان، یورش 5 ساله به صوب ایران، تسخیر آمل و ماهانه‌سر، ذکر توجه تیمور به صوب فارس و عراق و شیراز، ذکر شرح حال آل مظفر و بیان سقوط این سلسله... مطالب ارزنده‌ای ارائه می‌دهد[۸].
اما واله در روضه هفتم، سلاطین تراکمه، ملوک قراقویونلو (بارانی) را بیان می‌کند. پس به ذکر قرایوسف بن قرامحمد و جنگ وی با میرزا ابابکر بن میرزا میران شاه، جلوس پیر بوداق، دستگیری علاءالدوله پسر سلطان احمد جلایر، استیلای قرایوسف ترکمان بر آذربایجان و جنگ او با شیخ ابراهیم والی شیروان و شکست شیروانیان، سلطنت میرزا اسکندر بن قرایوسف، میرزا جهان‌شاه بن قرایوسف، سلطنت حسنعلی میرزا جهان‌شاه بن قرایوسف، سلطنت آققوینلوها (بایندریه)، شرح حال مؤسس این سلسله حسن بیگ، حکومت سلطان خلیل و سرانجام وی، سلطنت سلطان یعقوب، بایسنقر بن یعقوب‌میرزا، سلطنت رستم بیگ بن مقصود بیگ، سلطنت احمد بیگ بن اغورلو محمد، الوندمیرزا بن یوسف بیگ، ذکر سلطنت محمدی‌میرزا، سلطنت سلطان مراد و توجه وی به آذربایجان و مصالحه او با الوندمیرزا می‌پردازد و سرانجام سلاطین ازبکی را که بعد از سال 900ق، به ماوراءالنهر و خراسان آمده و باعث تخریب این نواحی شدند، ذکر کرده و برمی‌شمرد[۹].
وضعیت کتاب
در ابتدای کتاب، تصویر دو صفحه از نسخه خطی مورد استفاده نویسنده آمده است.[۱۰].
این اثر از روی نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک که به خط نسخ زیبایی در سده سیزدهم نوشته شده، تصحیح گردیده است.[۱۱].
فهرست محتویات در ابتدای کتاب و فهارس فنی در انتهای آن آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- نوروززاده چگینی، بهروز، نگاهی به کتاب «خلد برین»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد و تیر 1382، شماره 68 و 69، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور.
- اختبار ساروی، امیر، نقد و معرفی کتاب: خلد برین، آینه میراث، پاییز 1380، شماره 14، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- صالحی، نصرالله، کتاب‌شناسی توصیفی منابع و مآخذ تاریخ ایران (منتشرشده در سال 1379)، کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا، آبان 1380، شماره 49، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور.
- جلالی، نادره، مروری بر مجموعه تاریخ و جغرافیای نشر میراث مکتوب، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دی و بهمن 1392، شماره 75 و 76، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).