رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی: شرح قصیدۀ بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار قوامی مطرزی گنجوی
رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی | |
---|---|
پدیدآوران | نجاتی نیشابوری، محمود بن عمر (نویسنده) ایمانی، بهروز (محقق) |
ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
مکان نشر | تهران |
سال نشر | 1400 |
شابک | 0ـ13ـ7706ـ622ـ978 |
موضوع | قوامی گنجوی، قرن۶ق . بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار (منظومه) - نقد و تفسیر,شعر فارسی - قرن ۶ق. - تاریخ و نقد |
کد کنگره | PIR ۵۰۸۷/ب۴۰۸ن۳ ۱۴۰۰ |
رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی: شرح قصیدۀ بدایعالاسحار فی صنایعالاشعار قوامی مطرزی گنجوی تألیف محمود بن عمر نجاتی نیشابوری، تحقیق و تصحیح بهروز ایمانی؛ او در این رساله قصیدۀ «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» «جمال الملة والدین محمد بن ابی بکر القوامی المطرزی الکنجی» که مشتمل بر «بعضی از علم بدیع» بوده، «شرحی مختصر مشتمل بر تعریفات صنایع» ساخته و «امثلۀ صنایع» اشعار فارسی» آورده و «عموم فایده را» و آن را «رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی» نام نهاده است.
گزارش کتاب
محمد بن ابیبکر قوامی مطرّزی/ گنجوی، سرایندۀ نیمۀ دوم سدۀ ششم هجری قمری است که اطلاعات چندانی از او در دست نیست و با قصیدۀ «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» شناخته شده است. او را عمو یا برادر نظامی گنجوی دانستهاند که درست نیست و سندی موثق و متقن برای اثبات این ادعا وجود ندارد. قوامی شاعری استاد بوده و در معارف و مواعظ و ذوقیات و زهدیات، قصاید و اشعار بسیاری داشته است؛ اما اکنون از دیوان او دستنوشتهای در دست نیست و اشعار پراکندهای از او در تذکرهها، جُنگها و دیگر آبشخورهای تاریخی و ادبی ثبت شده است.
پرآوازهترین سرودۀ قوامی که نزد قدما بسیار معتبر بوده، قصیدۀ بدیعیۀ اوست با عنوان «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» که بر منوال «حدائق السحر فی دقائق الشعر» رشید وطواط که به مدح و نام قزل ارسلان سروده و مشتمل است بر بعضی از علوم بدیع و «به عذوبت و سلاست الفاظ، آن را مطرز و معلم و به جزالت و متانت معانی آن را مدی و ملحم کرده است.
قوامی نخستین بدیعیهسرا در ساحۀ زبان و ادب پارسی است و «در سلوک آن طریق، به درجهای بوده که تمام دانایان فن شریف شعر در شاهراه دانش و بینش، از افکار و اشعار بدیعۀ او راهنمونی جستهاند و قصیدۀ مصنوع او سند استادان این طرز بدیع و بینۀ این توصیف منبع است». سرایندگانی به پیروی از این قصیده، قصاید بدیعیه ساخته و پرداختهاند.
«بدایع الاسحار» چندان مورد توجه ادبا و دانشوران بوده که در بیشتر آثار بلاغی به ابیات آن استناد جستهاند و چند شرح بر آن نوشتهاند؛ از جمله شرح نجاتی نیشابوری، شرح عماد باغنوی، شرح میرزا فضلالله بن ملاداود خراسانی.
شرح نجاتی نیشابوری با عنوان «رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی» در منابع کهن آمده است. در آبشخورهای کهن دربارۀ نجاتی اطلاعات چندانی در دست نیست و هیچکس از پیشینیان به اجمال یا تفصیل به شرح حال او نپرداخته است. تنها از گذار اشارههای پراکندهای که از وی در دیباچۀ آثارش و نیز چندی از منابع موجود است، میتوان به دورنمایی از زندگی فرهنگی و علمی او دست یافت. او محمود بن عمر بن محمود، مکنی به ابوعبدالله ملقب به حمیدالدین و معروف و متخلص به نجاتی است. زادگاه او نیشابور است و با صفت «مفخر بقاع خراسان» ستوده شده است. ابیاتی از نجاتی در مدح نظامالدین یحیی بن وجیهالدین زنگی در رسالۀ «پیروزی» ثبت شده و با توجه به قتل این خواجهزاده در سال 702 قمری، او در این زمان زندگی میکرده است.
نجاتی اهل سفر بوده و به تبریز، شیراز و ... سفر کرده است. در قطعهای خطاب به ممدوح، از جدایی ششسالۀ خود از خانه و خانواده و بازگشت به نیشابور خبر داده است. در تبریز اقامت داشته و با عنوان «مونس خطۀ آذربایجان» از او یاد شده است. او در روزگار خود دانشوری شناختهشده بوده و از او با القاب و عناوین متعددی یاد شده که این القاب و عناوین، حاکی از مکانت و شخصیت والای علمی و فرهنگی او در آن زمان بوده است. استاد مسلّم علوم بلاغی و ادبی بوده و در این دانشها، رسالۀ «پیروزی» و «الکافیة فی العروض و ....» را به نگارش درآورده است. شاعر بوده و نمونهها و نمودارهایی از سرودههای او در دست است.
نجاتی بعد از آنکه به نظر قبول غیاثالدین محمد بن رشیدالدین فضلالله همدانی و برادر او شرفالدین احمد مشرف شده، به عنوان تحفۀ نوروزی این رساله را نوشته و به آنها اتحاف کرده است. او در این رساله از همام تبریزی با عبارت «رحمة الله» یاد کرده و با توجه به اینکه همام در سال 714 درگذشته، بنابراین نجاتی این رساله را پیش از این تاریخ به رشتۀ تألیف درآورده است.
او در این رساله قصیدۀ «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» «جمال الملة والدین محمد بن ابی بکر القوامی المطرزی الکنجی» که مشتمل بر «بعضی از علم بدیع» بوده، «شرحی مختصر مشتمل بر تعریفات صنایع» ساخته و «امثلۀ صنایع» اشعار فارسی» آورده و»عموم فایده را» و آن را «رسالۀ پیروزی و مقالۀ نوروزی» نام نهاده است.
نجاتی در این رساله نخست نام صنایع بدیعی را ذکر کرده، آنگاه ابیات قصیدۀ قوامی گنجوی را آورده، سپس به تعریف و تبیین صنایع پرداخته است. برای تفهیم بیشتر و بهتر صنایع، به شواهد بدیعی از سرایندگان متقدم و متأخر نیز استناد جسته که بیشترین ارجاع او به سرودههای خود و ابیات مورد استشهاد رشیدالدین وطواط در «حدائق السحر» و رادویانی در «ترجمان البلاغه» است. این رساله کهنترین شرح قصیدۀ «بدایع الاسحار» است که هرچند در تعریف صنایع، ناظر به نوشتهها و گفتههای رشیدالدین وطواط در «حدائق السحر» است، اما مترتب بر مزایا و فوایدی است؛ از جمله: بیشترین شمار از سرودههای خود نجاتی را شامل است که در دیگر منابع نیست و این اشعار چهرهای دیگر از او را به عنوان شاعری متوسط معرفی میکند؛ چند سرایندۀ جدید را معرفی نموده و ابیاتی از سرودههای آنها را به عنوان شواهد بلاغی و بدیعی ثبت کرده که نام آنها در دیگر آبشخورهای تاریخی و ادبی نیست: شمسالدین اسفراینی، فخرالدین محمود زرجانی نیشابوری؛ ابیاتی نویافته از عنصری، رضیالدین نیشابوری و امامی ثبت کرده که در دیوان آنها نیست؛ اشعاری نویافته از شمسالدین کاشی ناظم «شهنامۀ چنگیزی» آورده است؛ مناسبت سرایش غزلی از همام تبریزی را از زبان خود او شنیده و نقل کرده است و .... .
این رساله بر اساس سه دستنویس تصحیح شده است: دستنویس کتابخانۀ کنگرۀ آمریکا (اساس)، دستنویس مؤسسۀ شرقشناسی فرهنگستان روسیه، دستنویس دارالکتب قاهره.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات