ردّپای سبز: جستاری تحلیلی ـ تطبیقی در اندیشۀ خضر؛ دین، آیین، اسطوره
| ردّپای سبز | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ارسنجانی، حمیرا (نویسنده) |
| ناشر | نگاه معاصر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 6ـ70ـ7028ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ردّپای سبز: جستاری تحلیلی ـ تطبیقی در اندیشۀ خضر؛ دین، آیین، اسطوره تألیف حمیرا ارسنجانی، این کتاب می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی ـ تطبیقی، با استناد به متون مقدس دینی، منابع تفسیری و تاریخی موثق و استفاده از آثار صوفیان مسلمان، متون اساطیری و فرهنگ‌های مرتبط با آن، نیز با بهره‌گیری از نظریات علمی دانشوران و دین‌پژوهان برجسته‌ای نظیر هاپکینز، نولدکه، ونسینک، ویلر، فریزر، فرانکه، باج، گاردنر، الیاده، یونگ، کربن، ماسینیون و .... به بحث و تبیین موضوع حضرت خضر بپردازد.
ساختار
کتاب از پنج بخش تشکیل شده است.
گزارش کتاب
داستان خضر یکی از داستان‌های جذاب و پررمزوراز در سنت اسلامی و منابع صوفیانه است که توجه بسیاری از محققان و مستشرقان را به خود جلب کرده است؛ بدین لحاظ که از یک‌سو شخصیت خضر به عنوان نبی یا ولی خدا، با آیات قرآن و روایات دینی گره می‌خورد و از سوی دیگر، خضر به مثابۀ یک ایده، با پیشینه‌ای بس دور، پیوستگی اجتناب‌ناپذیری برقرار می‌کند؛ چندان‌که ردپای آن را به صورت نمونه‌های مشابهی از این داستان، شخصیت‌های آن و عناصر و مؤلفه‌هایی که در آن نمادپردازی شده و ایفای نقش می‌کنند، در اساطیر کهن (به‌ویژه اسطورۀ گیلگمش) و در حکایت‌ها و روایت‌های دینی پیش از اسلام به‌ویژه ادبیات یهودی می‌توان یافت. از جمله عناصر و ملحقات این داستان: آب حیات، جاودانگی، معرف باطنی (و ارتباط آن با تأویل امور این عالم و بحث تئودیسی)، ماهی، صخره، سرزمین ظلمت، سرسبزی و حاصل‌خیزی است. منشأ و خاستگاه هر یک از این مفاهیم و نمادها در تاریخ تفکر دینی و عرفی جوامع انسانی قابل بررسی و ردیابی است. اهمیت این پژوهش زمانی آشکار می‌شود که درمی‌یابیم ایدۀ خضر نه‌تنها در میان مسلمانان، بلکه با نام‌ها و اشکال دیگر در بسیاری از فرهنگ‌ها و آیین‌های دیگر ملل جهان نیز زنده و فعال است.
با مفروض گرفتن و مسلم پنداشتن این داده‌ها و دریافت‌ها، این پرسش‌ها قابل طرح است که چه تحلیلی می‌توان ارائه داد که شکل‌گیری تاریخی و محتوایی این ایده را از ادوار گوناگون باورهای دینی بشر، تا ظهور آن در سنت روایی ما به‌خوبی تبیین کند؟ و با طرح این فرضیه که داستان خضر در منابع اسلامی تنها برگرفته از قرآن و احادیث نیست، بلکه خاستگاه‌های غیراسلامی و فرقرآنی داشته است، چه پاسخی برای پرسش‌هایی از این دست خواهیم داشت که پیشینۀ این ایده را در کدام باورها و برداشت‌های دینی، آیینی و اسطوره‌ای می‌توان یافت؟ این عناصر پیشینی چگونه به اذهان و اندیشۀ مفسران اسلامی راه یافته است؟ و اساساً آیا می‌توان گفت که روایت‌ها و داستان‌پردازی‌های محدثان و مفسران اسلامی دربارۀ خضر مقتبس از سنن پیشین است؟ اگر اینگونه است، آیا این اقتباس آگاهانه بوده است؟ چه عوامل یا اهدافی در این پروسۀ تاریخی ـ تفسیری (شکل‌گیری مفهوم خضر در ذهن مفسران اسلامی) دخیل بوده‌اند؟
این کتاب می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی ـ تطبیقی، با استناد به متون مقدس دینی، منابع تفسیری و تاریخی موثق و استفاده از آثار صوفیان مسلمان، متون اساطیری و فرهنگ‌های مرتبط با آن، نیز با بهره‌گیری از نظریات علمی دانشوران و دین‌پژوهان برجسته‌ای نظیر هاپکینز، نولدکه، ونسینک، ویلر، فریزر، فرانکه، باج، گاردنر، الیاده، یونگ، کربن، ماسینیون و .... به بحث و تبیین موضوع بپردازد.
در این نوشتار نخست توصیف و تحلیلی از نگرش‌های ادبی ـ عرفانی به داستان خضر که با تکیه بر مستندات قرآنی ـ روایی تبیین شده‌اند، ارائه گردیده است. بدین‌سان بخش آغازین به شرح مباحث و آرائی اختصاص یافته که در فرهنگ اسلامی، نه‌تنها در متون تفسیری، بلکه در حیطۀ ادبیات فارسی، عرفانی، حکمی و فلسفی متأثر از قرآن دربارۀ خضر و داستان او آمده است. پس از آن به جستجو و تحلیل پیشینه و خاستگاه این داستان و بن‌مایه‌های آن در ادبیات دینی ادیان دیگر و اساطیر کهن با ارائۀ نظریات محققان مختلف در این‌باره پرداخته شده است. این تأملات عرفانی و دینی با پویشی تطبیبقی و جستجوی پارالل‌ها یعنی شخصیت‌های همسان و مشابه با خضر، در کتاب مقدس و باورها و آیین‌های گوناگون از ایران و هند گرفته تا ترکیه، عراق، فلسطین، سوریه و دیگر مناطق مدیترانه‌ای حتی در اقصی نقاط منطقۀ بالکان ادامه می‌یابد که هر یک می‌تواند به منزلۀ شاهدی واقعی بر فرضیه‌ها و آراء نظری تلقی گردد. بخش انتهایی کتاب، به بحث و جستجو دربارۀ نقش و جایگاه عناصر و مفاهیم کلیدی داستان خضر در اساطیر باستان و آیین‌های کهن و نیز تشریح نظریه‌پردازی‌های اسطوره‌شناسان برای مقایسه و تطابق این نقش‌های اسطوره‌ای با نکاتی که داستان قرآنی خضر به دست می‌دهد، اختصاص دارد.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات