دیوان مجیرالدین بیلقانی

دیوان مجیرالدین بیلقانی
پدیدآوران	م‍ج‍ی‍رال‍دی‍ن‌ ب‍ی‍ل‍ق‍ان‍ی‌ (نويسنده) آب‍ادی‌ ب‍اوی‍ل‌، م‍ح‍م‍د (مصحح)
عنوان‌های دیگر	دیوان
سال نشر	1358ش
چاپ	0
موضوع	شعر فارسی - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	PIR ۵۰۹۷/د۹ ۱۳۵۸
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان مجیرالدین بیلقانی، سروده ابوالمکارم مجیرالدین بیلقانی (درگذشته 586ق) مشتمل بر قصاید، غزلیات، شکوائیات، قطعات و ملمعات اوست. محمد آبادی، پژوهش این دیوان را انجام داده است.

سبک شاعرانه مجیر

شعر مجیر منتسب به «سبک ارانی» است. این سبک، ویژه شاعران منطقه اران در قرن ششم هجری است. تحلیل اشعار او از رهگذر علم «سبک‌شناسی» در سه سطح اندیشگانی، زبانی و ادبی، این نتیجه را به دست می‌دهد که گرچه بسیاری از ویژگی‌های سبک خراسانی در شعر بیلقانی نیز دیده می‌شود، ولی مختصات اصلی و برجسته شعر او، همان ویژگی‌هایی است که سبک ارانی را از سبک خراسانی جدا می‌کند.‏

تمثیل‌های مجیر

او برای ایجاد‌ ارتباط‌ مؤثر‌ و تفهیم مطالب اجتماعی‌، عرفانی‌ و توصیفی خود از تمثیل‌ بهره‌ می‌گیرد تا دارویی برای درمان آلام‌ درونی خود و جامعه تجویز‌ کند. برخی از "تمثیلات" مجیر ساخته طبع و قریحه شاعر و برخی دیگر، از فکر خاقانی و یا فرخی و منوچهری تاثیر می‌گیرد. در دیوان او سه نوع «تمثیل» دیده می‌شود: نخست، مثل‌هایی که امروز هم رواج دارد، دوم، مثل‌هایی که در عصر شاعر بر سر زبان‌ها بوده و سوم، مثل‌های مرده و غیر متداول.‏ضرب‌المثل‌های دیوان مجیرالدین‌ دارای استعاره‌های مفهومی، با بار‌ معنایی‌ عمیق است.‏مجموعه‌ای از این ضرب‌المثل‌ها در این دیوان گردآوردی شده است.

هَجوگویی‌های مجیر

زبان مجیر در‌ هجویات‌، زبانی عفیف و غالباً به‌دور از پرده‌دری‌های مرسوم با الفاظ تابو است . هجویات او بیشتر متوجه رقیبان شعری و حاسدان است و در این میان، تشبیه مهمترین عنصر خیال‌آفرین‌ و شاعرانه‌ مجیر به شمار می‌آید. ذهن تصویرساز مجیر برای هجو دیگران، به آوردن یک تصویر اکتفا نمی‌کند و تشبیهات او آمیخته به تصاویر دیگر و دربرگیرنده تناسب‌های لفظی و معنوی گوناگون است. این آمیختگی‌ بر‌ ارزش‌ ادبی هجویات وی می‌افزاید و جنبه‌ تخیلی‌ آن‌ را تقویت می‌نماید. همچنین، این امر از زشتی و کراهیتی که مختص سخن هجوگونه است، می‌کاهد و بر ویژگی بلاغی سخن می‌افزاید‌. مجیر‌ با تمثیل‌‎ها و اسلوب معادله‌هایی که بر پایه‌ منطق‌ عقلی و هنری ساخته است، می‌کوشد با بیانی مستدل، ضمن برکشیدن مقام خود، دیگران را در جایگاهی فروتر نشاند. از این‌رو، می‌توان گفت که مجیر‌ در تشبیهات هجوآمیز خود بین عناصر به ظاهر بی‌ارتباط‌ و دور از هم، پیوندی شاعرانه برقرار نموده است و ذهن مخاطب را برای کشف ارتباط دو سوی تشبیه، به تکاپو‌ انداخته‌ است‌. از نظر معنایی نیز هجویات او بازنمود اوضاع اجتماعی مردم و اخلاق‌ حاکم‌ بر جامعه است و افزون بر وجاهت هنری، از نظر معنایی نیز درخور توجه‌ است‌.‏

موسیقی شعر مجیر

او به‌سان شاعران مکتب «اران» با آگاهی از ظرفیت‌ موسیقیایی زبان شعر، از آن در غنای اشعار خویش بهترین بهره‌ را برده است. تنوع اوزان و بحور شعر او، غنای موسیقی بیرونی دیوانش را نشان می‌دهد. مجیر بیشتر اشعارش را در وزن «مفعول فاعلات‌ مفاعیل‌ فاعلن» سروده است و از دوازده بحر دیوانش، بحر «رمل» بیشترین فراوانی را دارد. بهره‌گیری مجیر از ساخت‌های مختلف قافیه و تمایل او به سرودن اشعار مردف با ردیف‌‌های‌ طولانی و متنوع بر غنای موسیقی کناری دیوانش افزوده است.

از توصیفات مجیر در قصایدش در‌ وصف‌ آل‌ خجند و حسین بن علی، معلوم می‌شود‌ که‌ وی مذهب شافعی داشته است. بهترین معرّف مجیر، قدرت شاعر در علوم‌ قرآن‌، حدیث، علوم عقلی، بلاغت و امثال‌ و حکم‌ و تمثیل است‌. قصیده‌های مجیر‌ با انقلاب درونی که در وی رخ داد، از‌ خاقانی‌ تأثیر پذیرفت و بوی تصوف و زهد به خود گرفت. او علت اختلافات موجود‌ در‌ جامعه را از بی‌توجهی به عالم درون می‌بیند.‏

آبادی (محقق)، ضمن شرح حال و زندگی ادبی بیلقانی، برخی اختصاصات سبک مجیر را برمی‌شمرد؛ او بیست‌و‌هشت ویژگی در اشعار او را با درج نمونه‌هایی آورده است؛ برخی از آن‌ها عبارتند از:

آوردن یای شرطی

از این خراس، خلاصی اگر بیافتمی

رسیدمی به مقام علا مسیح‌آسا

استعمال یای تمنّایی:

کاشکی از همدمی روزی خبر بودی مرا		تا فلک با آن جلالت پی‌سپر بودی مرا
دوستی مَحرم مرا از ملک عالَم آرزوست		کاشکی بودی که این ملک دگر بودی مرا

کاربرد «با» به جای «به»، مانند «با یاد دادن» و «در با در»:

در کوی جهان که خانه عمر در اوست

همسایه محنتیم و در با درِ غم

با یاد تو داد، خویشتن را

نوروزی و تهنیت بهانه است

آوردن واژه‌های پهلوی «ایدون» و «ایدر» و... .‏

‏آبادی از دوازده نسخه خطی برای تهیه این دیوان بهره جسته است.‏ همچنین تعلیقه‌ها و حاشیه‌های خود، واژه‌های دشوار یا نامأنوس را (به همراه درج شماره صفحه‌ای که واژه در آن آمده است) معنی می‌کند و درباره آن‌ها با بهره‌جستن از فرهنگ‌نامه‌ها و لغت‌نامه‌های معتبر توضیح می‌دهد: مانند: «برید»: قاصد و نامه‌بر. برید معرّب بُریده دم است و آن استری باشد یا ... . ‏ وی علاوه بر نمایه لغات و ترکیبات، فهارس فنی احادیث، اخبار، مثل‌ها، سخن بزرگان، اشعار عربی تعلیقه‌ها، ضرب المثل‌ها، نام کسان و جای‌ها، نام‌های منسوب و بروج و ستارگان را نيز تنظیم کرده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. قمی، حسن، «تحلیلی سبک‌شناسانه بر شعر مجیرالدین بیلقانی»، هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.
3. سعیدی ‌مقدم، محمد، «وجاهت هنری تشبیهات هجوآمیز مجیرالدین بیلقانی (پژوهشی در سبک‌شناسی بلاغی هجو)»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، آذر 1400، شماره 67.
4. اسدی ولیلو، رشید؛ آرمال، مهدیه، «بررسی موسیقی (بیرونی و کناری) شعر مجیرالدین بیلقانی»، زیبایی‌شناسی ادبی، زمستان 1400، شماره 50.
5. مالملی، امیدوار، «مختصری از تمثیلات دیوان مجیرالدین بیلقانی»، فصل‌نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دوره 10، شماره 35، خرداد 1397، صفحه 35-8.
6. قویطاسی، ادریس، «استعاره مفهومی در شعر مجیر بیلقانی»، نقد، تحلیل و زیبایی‌شناسی متون، زمستان 1401، سال پنجم، شماره 17.