دیوان سید حسن غزنوی (شاعر سدۀ 5 ـ6ق)
| دیوان سید حسن غزنوی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حسن غزنوی، سید حسن بن محمد (نویسنده) بگ‌جانی، عباس (محقق) |
| ناشر | کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1397 |
| چاپ | يکم |
| شابک | 4ـ301ـ220ـ600ـ978 |
| موضوع | شعر فارسي - قرن 6ق. |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | 1397 9د / 4863 PIR |
دیوان سید حسن غزنوی (شاعر سدۀ 5 ـ6ق) تألیف سید حسن غزنوی، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات عباس بگ‌جانی، سید حسن غزنوی از شاعران اواخر دورۀ غزنوی و اوایل دورۀ سلجوقی است و اغلب اشعار او در مدح دولت‌مردان روزگار خود سروده شده است.
گزارش کتاب
سید حسن غزنوی از شاعران اواخر دورۀ غزنوی و اوایل دورۀ سلجوقی است و اغلب اشعار او در مدح دولت‌مردان روزگار خود سروده شده است.
نام سید حسن غزنوی در همۀ منابع «حسن» است و این تخلص او هم است و بارها در اشعارش آمده است. کنیه‌اش ابوعلی است و لقبش را «اشرف‌الدین» و «شرف‌الدین» گفته‌اند و در اغلب منابع او را «سید اشرف» خوانده‌اند. هیچ یک از منابع به تاریخ تولد شاعر اشاره‌ای نکرده‌اند و در اشعارش نیز قرینه‌ای برای تعیین آن دیده نمی‌شود. تقی‌الدین کاشی تاریخ درگذشت او را 565 ق گفته است. بنابر سخن راوندی سید حسن به سال 555 ق در همدان بود و در حضور امرای دولت قصیده‌ای در تهنیت جلوس سلیمان‌شاه خواند. از سوی دیگر جامع اشعار سید حسن درگذشت او را در ایام سلطنت ابوالقاسم محمودبن محمد بغراخان دانسته است. بنابراین سید حسن باید بین سال‌های 555 ق تا 557 ق درگذشته باشد. سید حسن در قصبۀ آزادوار واقع در ولایت جوین از توابع اسفراین درگذشت.
از روزگار کودکی و جوانی سید حسن هیچ اطلاعی در دست نیست. او نخستین بار در سال 510 ق در دربار بهرام‌شاه غزنوی دیده می‌شود که در تهنیت آغاز پادشاهی او قصیده‌ای به این مطلع سروده است. سید حسن از سادات غزنه بود و سلسلۀ انسابش به امام حسین(ع) می‌رسد او از سادات پیرو مذهب تسنن بود که در کنار نعت پیامبر(ص) و اهل بیت مکرمش از خلفا نیز به نیکی یاد می‌کردند.
جامع دیوان از آثار متعدد سید حسن «در انواع علوم شرعاً و عقلاً» سخن گفته است و سید حسن خود نیز به معارتش در نظم و نثر اشاره کرده است. با این حال امروز از آثار منثور او چیزی در دست نیست. از آثار منظوم او دیوان اشعارش مشتمل بر 100 قصیده، 86 غزل، 16 ترجیع‌بند، 2 ترکیب‌بند، 45 قطعه و 321 رباعی است که در این کتاب گرد آمده است. منظومه‌ای هم به او نسبت داده‌اند که ترجمۀ وصیت امام علی(ع) به امام حسین(ع) است. این منظومه به نام سلطان مسعود بن ابراهیم غزنوی و شامل صدویک بیت است.
دورۀ زندگی سید حسن با آغاز دگرگونی و تغییر سبک شعر فارسی از خراسانی به عراقی مصادف است. این شاعر به طور کلی پیرو سبک خراسانی است و اغلب مختصات این سبک در اشعار او نمود یافته است؛ اما نشانه‌هایی از ظهور سبک عراقی مانند افزایش تعداد غزل‌ها، افزایش لغات عربی، عدم استفاده از اوزان ثقیل و... نیز در سروده‌هایش دیده می‌شود. زبان سید حسن غالباً ساده و طبیعی و خالی از تعقید و تکلف است؛ اما گهگاه تعبیرها و ترکیب‌های تازه و کمتر آشنایی نیز در دیوان او به چشم می‌خورد که فهمِ شعر او را مشکل می‌کند. اینگونه ابهام‌ها در برخی موارد به ساختار نحوی ابیات او مربوط می‌شود. اجزای جمله در این ابیات به علت تنگنای وزن و قافیه چندان پس‌وپیش شده‌اند که مرادِ شاعر به‌سختی ادراک می‌شود. در حوزۀ صور خیال و زمینه‌های معنایی نیز در شعر سید حسن گرایش به سادگی و روانی مشهود است. تصاویر و مضامین معمولاً یک‌لایه و زودیاب‌اند و بسیاری از آنها در اشعار شاعران پیش از او دیده می‌شوند هر چند معانی نو و شیوۀ بیان تازه هم در شعر او کم نیست و همین نکته است که شمار زیادی از شاعران پس از او به تتبّع اشعار او واداشته است.
در حوزۀ لغوی بارزترین ویژگی سبکی سید حسن، ساخت و کاربرد تعابیر و ترکیبات تازه است. از منظر موسیقی بیرونی سید حسن غزنوی غالباً از اوزان پرکاربرد شعر فارسی بهره جسته است و اوزان اشعار او نسبت به حجم دیوان تنوع چندانی ندارد. بحور عروضی پربسامد در دیوان او شامل بحرهای هزج، رمل، مضارع، خفیف و مجتث است. سید حسن همچون اغلب شاعران سبک خراسانی به سادگی و روانی کلام گرایش دارد و این موضوع در موسیقی کناری شعر او موجب گزینش قافیه‌های ساده و روان و دوری از الزام و اعنات در حروف قافیه شده است. از میان اشعار دیوان 52 قصیده، 83 غزل و 28 قطعه دارای ردیف‌اند که اغلب از نوع فعلی و کلماتی ساده مانند «گرفت، یافت، ایستد، پرورد، باد، آتش، ملوک، کرم و...» هستند. انواع صنایع لفظی از قبیل جناس، تکرار، توازن و واج‌آرایی که موسیقی درونی اشعار را شکل می‌دهند به شکلی طبیعی در شعر سید حسن غزنوی به چشم می‌خورند.
مدح و ستایش پادشاهان و رجال حکومتی بخش بزرگی از دیوان سید حسن را تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین انگیزۀ شاعر در سرودن این مدایح برخوردار شدن از صله و بخشش ممدوحان برای گذران زندگی و یافتن پناهگاهی مطمئن برای در امان ماندن از آفات زمانه بوده است. با بررسی این مدایح می‌توان دانست که او به برخی از ممدوحان بیشتر علاقه دارد و این از تعداد و لحن اشعار او پیداست. توصیفات او از ممدوحان نیز متفاوت است. مثلاً هنگام ستایش سلطان سنجر معمولاً دلیری و سخاوت و انصاف او را مدح می‌کند اما در مدح بهرام‌شاه افزون بر این نوع خصلت‌ها سخن‌دانی و سخن‌شناسی او را نیز می‌ستاید و گاه از او می‌‌خواهد که میان شعر او و دیگران داوری کند. سید حسن در ضمن ستایش افراد مختلف گاه به برخی از وقایع تاریخی نیز اشاره کرده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: پیروزی بهرام‌شاه بر محمد باهلیم، پیروزی همو بر سیف‌الدین سوری، درگذشت سلطان مسعود سلجوقی، به سلطنت رسیدن محمودبن محمد سلجوقی، به سلطنت رسیدن سلیمان‌شاه بن محمد سلجوقی.
انواع مختلف ابزارهای بیانی از قبیل تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز در دیوان سید حسن هست که ابتکار و نوآوری در آنها کمتر دیده می‌شود. تشبیهات چنانکه در سبک خراسانی معمول است به اعتبار طرفین بیشتر حسی به حسی‌اند و از نظر ساختمان غلبه با تشبیهات مفرد به مفرد است که تصویرها در آنها تراکم کمتری دارند و زودیاب هستند. از جنبۀ تعدد طرفین و ادات تشبیه نیز تشبیهات بلیغ و مرسل بیشترین کاربرد را دارند. وجه‌شبه‌ها اغلب تحقیقی هستند و زمینه‌های شباهت تا حدودی در دو سوی تشبیه دیده می‌شود. مجموع این مسائل موجب شده است تشبیهات سید حسن کمتر به تفسیر و توضیح نیاز داشته باشند و در نتیجه مخاطب نیز برای درک آنها به تکاپوی کمتری وادار می‌شود و از لذت کشف هنری محروم می‌ماند. از میان استعاره‌ها شاعر بیشتر به استعارۀ مکینه (تخیلیه) و پس از آن به استعارۀ مصرحۀ مجرده تمایل دارد. او توجه خاصی به کنایه دارد و به اعتبار مکنّی‌عنه کنایه‌های از نوع فعل و موصوف، و از نظر وضوح و خفا کنایه‌های ایماء را بیش از انواع دیگر به کار برده است. مجاز نست به سایر فنون بیان کمتر به چشم می‌خورد و از بین انواع آن مجاز مرسل با علاقۀ کل و جزء بیشتر به کار رفته است. صنایع معنوی همچون مراعات نظیر، ابهام، تلمیح و تضمین نیز موسیقی معنوی شعر سید حسن را شکل داده‌اند و در کاربرد آنها تازگی خاصی دیده نمی‌شود.
در تصحیح این کتاب از چهار نسخۀ اصلی، 19 نسخۀ معین و 52 نسخۀ موجود در جنگ‌ها و سفینه‌ها استفاده شده است. مشخصات نسخۀ اصلی و اساس تصحیح به این ترتیب است: نسخۀ شمارۀ 512227 در کتابخانۀ ملی. کاتبی ناشناس آن را به سال 1252 ق در 154 برگ و در هر صفحه 17 سطر به خط نستعلیق کتابت کرده است. صفحات نسخه به صورت دستی شماره‌گذاری شده و شخصی به نام محمد بن کاظم مالک نسخه بوده است. این نسخه شامل دو دیوان است: دیوان سید حسن غزنوی از آغاز تا صفحۀ 212 و دیوان سراج قمری از صفحۀ 212 تا 309. اشعار سید حسن حدود 3500 بیت است که به این صورت بخش‌بندی شده است: مقدمۀ جامع دیوان (ص 1ـ4)، قصاید (ص 4ـ 138)، ترجیعات (ص 138ـ 184)، غزلیات (ص 184ـ 212). اشعار ترتیب الفبایی ندارند و گاه بخش‌بندی مذکور رعایت نشده است مثلاً در میان ترجیعات یا غزلیات قصیده‌ای آمده است. نسخۀ کتابخانۀ ملی با اینکه متأخر است نسبت به دیگر دستنویس‌ها امتیازهایی دارد: ضبط‌های آن صحیح و مرجع است، اشعار و ابیات تازه‌ای در آن هست و مقدمۀ جامع دیوان نیز در آغاز آن آمده است. مجموع این امتیازها موجب شده است که این نسخه اساس تصحیح این متن قرار گیرد. [۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات