دیلمی، محمد بن حسن
| نام | دیلمی، محمد بن حسن |
|---|---|
| نامهای دیگر | |
| نام پدر | حسن |
| متولد | |
| محل تولد | دیلم |
| رحلت | 711ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | بيان مذهب الباطنية و بطلانه من كتاب قواعد عقائد آل‌محمد |
| کد مؤلف | AUTHORCODE07498AUTHORCODE |
محمد بن حسن دیلمی (متوفای 711ق)، عالم زیدی قرن هفتم و هشتم. او در سال‌های پایانی عمر به صنعا رفت و برخی آثارش را در آنجا نگاشت؛ بنابراین «دیلمی یمانی» نیز نامیده شده است. «قواعد عقائد آل‌محمد»، مشهورترین اثر اوست که بخشی از آن توسط رودلف اشتروتمان با عنوان «بيان مذهب الباطنية وبطلانه» منتشر شده است.
زادگاه و موطن
محل تولد و تحصیل وی را دیلم از مناطق شمال ایران دانسته‌اند. درباره سوانح حیات او از جمله سال ولادت، استادان و شاگردانش اطلاعاتی در دست نیست. به گفته خودش در سفرهای متعدد با عقاید طوایف و فرقه‌های گوناگون مسلمان و غیر مسلمان آشنا شد. او در سال‌های پایانی عمرش به یمن رفت و در صنعا ساکن شد. انگیزه او را از این سفر ملاقات با مهدی لدین‌الله محمد بن متوکل، از امامان زیدی ذکر کرده‌اند. چون دیلمی برخی از آثار خود را در صنعا نگاشته یا تکمیل کرده است، آقابزرگ طهرانی وی را دیلمی یمانی خوانده است. دیلمی را با القابی چون امام، علامه متأله، حافظ ضابط و جنید زمان ستوده‌اند.
وفات
دیلمی در 711ق، هنگام بازگشت از صنعا به دیلم در منطقه‌ای در شمال مکه درگذشت[۱].
آثار
چند اثر از دیلمی برجای مانده است. مشهورترین اثر او که از آثار مهم کلامی زیدیان بشمار می‌رود، «قواعد عقائد آل‌محمد (یا قواعد عقائد أهل‌البيت)» نام دارد که تألیف آن در 24 شوال 707 به پایان رسیده است. بخشی از این کتاب با تصحیح رودلف اشتروتمان خاورشناس آلمانی با عنوان «بيان مذهب الباطنية وبطلانه» در 1938م (1317ش) در استانبول چاپ شد. همین بخش با تصحیح عزت عطار حسینی و مقدمه محمدزاهد کوثری با عنوان «قواعد عقائد آل‌محمد (الباطنية)» در 1369ق/1950م، در قاهره به چاپ رسید و پس از آن بارها تجدید چاپ شد. دیلمی در این بخش از قواعد العقائد، برخی از عقاید باطنیه را که آن را افزون بر اسماعیلیه به مذهب اثناعشریة هم نسبت داده، آورده و به نقد آن و بیان حکم شرعی پیروان آن پرداخته است.
از دیگر آثار دیلمی «السياسة في التصوف» است. در منابع از سه اثر دیگر دیلمی هم یاد شده که موضوع آن اخلاق، زهد و تصوف است: «التصفية عن الموانع المردية المهلكة»؛ «الصراط المستقيم والدين القويم» و «المشكاة». حبشی دو اثر اول را یک اثر معرفی کرده، ولی ابن ابی‌الرجال آنها را دو اثر متفاوت با مشترکات فراوان دانسته است. عبدالسلام وجیه نیز با بیان اینکه زباره یمنی، «التصفية» را «المشكاة من الموانع المردية» نامیده، «المشكاة» را به‌عنوان اثری مستقل نام نبرده است.
ابیاتی در مدح امامان زیدی به فردی با نام محمد بن حسن دیلمی نسبت داده شده است که ظاهراً همین دیلمی باشد. حبشی اثر حدیثی «إرشاد القلوب» حسن بن ابی‌الحسن دیلمی، عالم مشهور امامی را به‌اشتباه به محمد بن حسن دیلمی نسبت داده است[۲].
پانویس
منابع مقاله