ديوان القطامي و هو عمیر بن شییم بن عمرو التغلبي مع شرح الدیوان

ديوان القطامي و هو عمیر بن شییم بن عمرو التغلبي مع شرح الدیوان
پدیدآوران	ق‍طام‍ی‌، ع‍م‍ی‍ر ب‍ن‌ ش‍ی‍ی‍م‌ (نويسنده)
ناشر	مطبعة بريل
مکان نشر	هلند - لیدن
سال نشر	1902م
چاپ	1
زبان	آلمانی - عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	ت7د9 3273 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان القطامی، تألیف عمیر بن شییم قطامی (متوفی ۶۴ ق)، مجموعه‌ای از اشعار اوست که با وقایع تاریخی مهم در بین‌النهرین طی دوره اموی اولیه درهم تنیده شده است. این دیوان با مقدمه تحقیقی و تصحیح نویسنده آلمانی جی. بارث (J. Barth)منتشر شده اما شارح ابیات مشخص نیست.

ساختار

کتاب شامل مقدمه‌ای مفصل، دیوان اشعار شاعر و شرح و توضیح ابیات است که در قالب قصایدی با شماره‌گذاری ترتیبی در بخش عربی ارائه شده و سپس یادداشت و توضیحات ویراستار در پانوشت آمده است.

زبان و سبک نگارش

در شعر قطامی، اولین چیزی که در آن تو را شگفت‌زده می‌کند، این زبان بدوی دشوار و نامأنوس است تا حدی که گویی شعر شاعری جاهلی مانند کُلیب را می‌خوانی و هر خواننده‌ای که در صفحات دیوان او وارد شود، آن روح بدوی را می‌یابد که «وحشی‌گری» صحرا و سرسختی خشن آن را ترسیم کرده است و این تجمل تمدنی که در حجاز (مکه و مدینه) نمایان شده، نتوانسته حس بدوی شاعر ما را از او بگیرد.

و اما ویژگی دیگر (در شعر او)، تراکم تصاویر شعری و التفات‌های (انحراف‌های ماهرانه از موضوع اصلی برای بیان نکته‌ای دیگر) بارع (ماهرانه) در هنر اوست.

ویژگی سوم اینکه او در شعرش اخبار نوح و عاد و جُرْهُم را ذکر می‌کند و از بسیاری از اساطیر و حکایات عامیانه با نبوغ و الهام شعری استفاده می‌کند، یعنی او شبیه‌تر است به أبی تمام و مُتَنَبّی در عصرهای ادبی قدیم و سَیّاب و خلیل حاوی در عصر حاضر ما. ‏

آنچه مسلم است مقدمه و حواشی انگلیسی به قلم جی بارث است اما شرح دیوان از کیست چیزی به‌دست نیامد. سبک نگارش این کتاب شامل جمع‌آوری، ویرایش، و شرح دیوان شاعر است. این شیوه شامل ارائه متن اشعار به همراه یادداشت‌های انتقادی دقیق است که جزئیات مربوط به قرائت‌های مختلف کلمات، توضیحات دستوری، نکات لغوی و ارجاعات به منابع دیگر مانند شروح دیوان‌های دیگر یا کتب لغت و نحو را شامل می‌شود. مقایسه روایت‌های مختلف از اشعار و اشاره به تفاوت‌ها در ترتیب و محتوای قصاید نیز بخشی از این سبک است. علاوه بر این، توضیحات مبسوطی در یادداشت‌ها برای روشن کردن جنبه‌های تاریخی، زندگی‌نامه شاعر، و موضوعات مطرح شده در اشعار ارائه شده است.

البته گاه تنها واژگان معنا شده است؛ به عنوان مثال در بیت شماره 5:

کانت منازل منا قد نحل بها

حتی تغیر دهر خائن خبل

تنها خَبَل: فساد و خَبِل: مفسد معنا شده است.

گاه به معنای بیت اشاره شده است (بیت شماره 7):

و العیش لا عیش الا ما تقر به

عین و لا حال الا سوف تنتقل

که معنای شعر، همانگونه که امرؤالقیس نیز گفته، عیشی غیر از عیش آخرت نیست.‏

گاه نیز اختلاف نقل در اشعار اشاره شده است (بیت شماره 40):

وکم من الدهر ما قد ثبتوا قدمی

ان لا ازال مع الاعداء انتضل

از ابن اعرابی «ننتضل» نقل شده است.‏

ویژگی‌ها

• ارزش ادبی: این کتاب مجموعه اشعار یکی از شاعران برجسته دوره اموی است که حفظ و ارائه آثار او به شناخت بهتر شعر عربی در آن زمان کمک می‌کند. برخی از اشعار در مدح امویان مانند عبدالواحد بن حارث بن حکم و یا عبدالملک مروان است.‏

• ارزش علمی (ویراستاری): این دیوان حاصل یک کار تحقیقی دقیق و عالمانه است که با استفاده از نسخه‌های خطی مختلف، ارائه نسخه‌بدل‌ها و توضیحات مفصل، به عنوان یک الگوی ویراستاری علمی در حوزه متون کهن محسوب می‌شود.

گزارش محتوا

مقدمه ویراستار به انگیزه و روند نگارش کتاب و همکاران در تهیه نسخ خطی یا تصحیح اشاره دارد. وی در این بخش بر ارتباط تنگاتنگ اشعار قطامی با وقایع مهم تاریخی در بین‌النهرین تأکید می‌کند.

بخش مقدمه به شرح حال شاعر، تبار او (وابستگی به قبیله تغلب)، ارتباط او با وقایع تاریخی مهم دوره اموی اولیه‏، به‌ویژه درگیری‌های قبیله‌ای در بین‌النهرین و بررسی صحت انتساب اشعار به وی می‌پردازد. همچنین، در این بخش اطلاعاتی درباره منابع مورد استفاده برای جمع‌آوری اشعار و نسخه‌های خطی موجود ارائه شده است. مقدمه به بخش‌های کوچکتر با شماره‌های رومی تقسیم شده است که هر بخش به موضوع خاصی می‌پردازد؛ مثلاً بخش I به منازعات قبیله‌ای در بین‌النهرین، بخش II به رویدادهای جنگی منعکس شده در اشعار، بخش III به ارتباط شاعر با برخی شخصیت‌ها، بخش IV به تاریخ وفات شاعر، و بخش V به اصالت اشعار.‏

بخش اصلی کتاب، دیوان اشعار است که قصاید شاعر را به زبان عربی شامل می‌شود. اشعار با شماره‌گذاری ترتیبی ارائه شده‌اند. پس از متن اشعار، بخش‌های یادداشت‌ها و توضیحات قرار دارند. این بخش‌ها شامل شرح لغات، توضیح ابیات، مقایسه نسخه‌بدل‌ها از نسخه‌های مختلف (مانند نسخه برلین، قاهره و لندن)، اشاره به نکات دستوری و عروضی و همچنین ارائه اطلاعات تاریخی یا جغرافیایی مرتبط با هر شعر است. ویراستار در این بخش‌ها تلاش کرده تا دشواری‌های فهم متن را برطرف کرده و زمینه تاریخی و ادبی اشعار را روشن کند.

منابع مقاله

1. پیشگفتار و متن کتاب.
2. الظاهر، مزید، «دیوان القطامی، مجله الآداب، الآداب السنة الحادیة عشرة، فبرایر 1963.