در محضر شیخ فضل الله نورى: اسناد حقوقى عهد ناصرى
| در محضر شیخ فضل‌الله نورى: اسناد حقوقى عهد ناصرى | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | روحی، سعید (گردآورنده)
اتحادیه، منصوره (گردآورنده) آل داود، سید علی (مقدمه‌نويس) |
| عنوان‌های دیگر | اسناد حقوقی عهد ناصری |
| ناشر | نشر تاريخ ايران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1385 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اسناد حقوقی - ایران - تاریخ - قرن 13ق. - اسناد و مدارک
ایران - تاریخ - اسناد و مدارک - قرن 13ق. فضل‌الله نوری، 1259 - 1327ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | KMH 140/2 /ف6الف2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
در محضر شیخ فضل الله نورى: اسناد حقوقى عهد ناصرى تألیف منصوره اتحاديه و سعيد روحى است كه به فارسى و مشتمل بر خلاصه معاملات و اسناد تنظيم شده در نزد شيخ فضل‌الله نورى كه تحرير اين اثر را از ربيع الثانى سال 1303ه.ق شروع كرده و خلاصه فعالیت‌های خود را تا اواسط سال 1306ه.ق در آن مندرج ساخته است.
ساختار
با پيش‌گفتارى از على آل داود و مقدمه‌اى ديگر آغاز مى‌گردد و سپس به ذكر صورت ثبتى اسناد در سال‌هاى 1303، 1304، 1305 و 1306 ه.ق به ترتيب مى‌پردازد.
گزارش محتوا
معاملات ثبت شده در اين كتاب؛ شامل همه معاملات تهران نيست و فقط شامل اطلاعات يك محضر در مدت 3 سال است. بدون شك معاملات مشابهى در محضر ديگر نيز انجام مى‌گرفت.
اين قرارداد شامل خريد و فروش اجاره انواع ملك، خانه، دكان، مزرعه، مرتع و غير، قرض، و پرداخت بدهى، طلاق و انواع قراردادهاى متفرقه ديگر؛ مانند قيمومت، وصيت، موقوفات، شكايات و غيره بود.
در اصل دو كتابچه وجود داشت و اين كتابچه دوم است كه مهر و امضاء ندارد؛ ولى در پايان هر معامله مى‌نويسند كه مهر شده و سجل دارد و پس از آن حروفى كه احتمالا نوعى كد بوده آمده است، به اين ترتيب: ذى‌م م ب ه ن يا ح ظ ع براى رجوع به اصل سند. گاه نوشته مى‌شد سجل شده به مهر رسيده است به اين علامت: ح س ات اس.
انواع معاملات مختلف در طبقات مختلف جامعه از غنى تا متوسط در تهران و بسيارى از نقاط ديگر كشور در اين كتابچه ثبت شده است. و چون شيخ فضل‌الله از اهالى نور بود، بسيارى از معاملات بيرون از حوزه تهران و مربوط به ايالات شمالى به خصوص مازندارن مى‌باشد.
اطلاعات كتابچه، ما را با مسائل گوناگون حقوقى، اقتصادى، بضاعت مالى مردم، اعتقادات، آداب و رسوم، روابط خانوادگى جامعه‌اى كه هنوز قوانين غربى و نفوذ مدرنيسم در آن چندان رسوخ نكرده بود، آشنا مى‌سازد.
از نكات جالب توجه فعاليت اقتصادى زنان است. زنان پول قرض مى‌دادند، املاك خود را وقف می‌كردند، و در معاملات خريد و فروش ملك شركت مى‌جستند. در دعواهاى خانوادگى و غيره حضور داشتند و يا گاه به وصيت شوهر قيموميت فرزندان را داشتند. بايد تصريح كرد كه نسبت ثروت زنان و تعداد معاملاتى كه در آن شركت داشتند، كمتر از مردان بود؛ ولى در حوزه امور مالى و اقتصادى از لحاظ قانونى و شرعى بين زنان و مردان تفاوتى وجود نداشت و زنان در اداره اموال خود آزادى تصميم‌گيرى داشتند. البته اين به معنى اجراى آن نبود و چه بسا موانع و مشكلات بسيارى در راه آزادى مالى زنان وجود داشت. علاوه بر آن، اين كتابچه حاوى اطلاعات جالت توجه ديگرى درباره مشاغل، يا نرخ ربا، قيمت زمين، دكان، كاروان سرا و غيره است. به خصوص نكات با اهميتى درباره معاملات طبقات پائين جامعه كه در كمتر منبعى موجود است به دست مى‌آيد، مثلاًمقدار مهريه دختر يك نفر بوجار، يا يك كلاه دوز و يا خريد يك دانگ از يك خانه.
همچنين با بعضى آداب و رسوم گذشته آشنا مى‌شويم؛ مثلاًعقد قرارداد براى حمل نعش به عتبات، يا قرادادى كه با يك دايه براى شيردادن طفل مى‌بستند و همچنين شخصى كه خودش را به يك زرگرى براى 3 سال اجاره داده بود. از نكات جالب توجه برخورد مسئله ربا در محضر شرع و چگونگى حل و فصل آن بود.
جزئيات مندرج در اين كتابچه شامل نكات زير است:
- خريد و فروش
- اجاره
- قرض و پرداخت بدهى
- ازدواج و طلاق
- متفرقات: قيموميت، وصيت، موقوفات
مفصل‌ترين بخش معاملات ثبت شده در اين كتابچه مربوط به خريد و فروش انواع خانه، مزرعه، كاروانسرا، حمام، دكان و غيره در تهران و يا در ولايات بود كه مصالحه يا مبايعه ناميده مى‌شد.
معاملات ثبت شده در اين كتابچه گاه ميزان داريى يك خانواده را نشان مى‌دهند، مانند معامله‌اى بين عباس قلى خان سرتيپ پسر مرحوم مصطفى امير تومان و مادر همشيره او با محمد مهدى خان سرتيپ برادر اميرتومان كه شامل املاك، دهات خارج از تهران و مستغلات شهرى از جمله چندين عمارت و دكان‌هاى متعدد و كاروانسرا بود.
طبق محاسباتى كه از مصالحه و مبايعه انجام شده، 275 معامله خانه در مدت 3 سال انجام گرفت كه از اين تهداد 100 معامله در محله سنگلج بود و چون منزل و محضر شيخ فضل‌الله در اين محل بود، به همين دليل بيشترين معاملات دراين محل انجام گرفته است. غير از معامله دكان، كاروانسرا، قنات، حمام، ملك مزروعى، باغ، مرتع نيز در ولايات به فروش مى‌رفت كه بعد از خانه بيشترين نوع معاملات در اين كتابچه است، در طى 3 سال در حدود 106 مورد معامله در اين محضر انجام گرفته بود.
ازدواج‌هاى ثبت شده، در اين كتابچه جنبه‌هاى مختلف، مالى و حقوقى را مطرح مى‌كند. غالباً ازدواج در چهار چوب خانواده، يك طبقه يا صنف انجام مى‌گرفت.
در اين كتابچه 34 مورد ازدواج ثبت شده است و مهريه از 5 تومان تا 2500 تومان است.
اسناد اين كتابچه كمكى براى شناخت هر چه بيشتر جامعه قاجارى ست كه در دسترس محققین قرار مى‌گيرد. علاوه بر مسائل حقوقى ما با انواع قراردادها، قيمتها، مشاغل، ساختار جامعه تهران و بسيارى از مسائل اجتماعى متنوع در آن عهد آشنا مى‌گرديم كه در جاى ديگر منعكس نيست.
نكته ديگر اهميت و نقش علماء در جامعه‌اى است كه در اين كتابچه نمونه بارز آن ارائه مى‌شود. علماء در تمامى قراردادهاى مالى در مسائل زندگى روزمره مردم از جمله ازدواج، طلاق، ارث، انواع معاملات و حل و فصل دعاوى نقش داشتند.
وضعیت کتاب
فهرستى از اعلام و زادگاه اشخاص طرف قرار داد در كتابچه در پايان كتاب و فهرستى از محتويات كتاب در ابتداى آن درج شده است.
كتاب شامل هيچ گونه پاورقى نمى‌باشد.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب.