در صحبت پیران: حوزه عرفانی تبریز از ابراهیم جوینانی تا محمود شبستری
| در صحبت پیران: حوزه عرفانی تبریز از ابراهیم جوینانی تا محمود شبستری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موحد، صمد (نویسنده) |
| ناشر | کارنامه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1402ش. |
| چاپ | يکم |
| شابک | 7ـ127ـ431ـ964ـ978 |
| موضوع | عارفان - ايران - تبريز - سرگذشت نامه عرفان در ادبيات -- تاريخ و نقد |
| کد کنگره | 4د8م / 278 BP |
در صحبت پیران: حوزه عرفانی تبریز از ابراهیم جوینانی تا محمود شبستری تألیف صمد موحد، نویسنده در این کتاب، به بررسی و تحلیل حوزۀ عرفانی تبریز از دوران ابراهیم جوینانی تا محمود شبستری می‌پردازد. این اثر تلاش دارد با نگاهی عمیق به تاریخ عرفان و تصوف در منطقۀ آذربایجان ایران به‌ویژه شهر تبریز، شرح حال و آرای مشایخ و عرفای این خطه را بیان و نظریات عملی و نظری آنها را تبیین کند.
ساختار
کتاب در هفت فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
دیرینگی تبریز به اواسط هزارۀ دوم پیش از میلاد می‌رسد؛ اما شهرت آن به عنوان مرکز سیاست و اقتصاد و فرهنگ مربوط به دوران پس از اسلام است. از اواسط قرن چهارم که تختگاه فرمانروایات روادی و سپس اتابکان آذربایجان گردید، رونق و اعتباری پیدا کرد و رفته‌رفته مهم‌ترین و معروف‌ترین شهر آن منطقه شد.
صمد موحد در این کتاب، به بررسی و تحلیل حوزۀ عرفانی تبریز از دوران ابراهیم جوینانی تا محمود شبستری می‌پردازد. این اثر تلاش دارد با نگاهی عمیق به تاریخ عرفان و تصوف در منطقۀ آذربایجان ایران به‌ویژه شهر تبریز، شرح حال و آرای مشایخ و عرفای این خطه را بیان و نظریات عملی و نظری آنها را تبیین کند. درست است که آنچه که از عرفان مورد بحث قرار می‌گیرد، در تمام منطقۀ آذربایجان وجود داشته است، ولی به دلیل اینکه تبریز مرکزیت دارد و محل سکونت و حضور مشایخ بزرگ آن زمان بوده، می‌توان کل عرفان آن منطقه را به نام شهر تبریز زد. نویسنده با استفاده از منابع مختلف، از جمله آثار عرفانی و تاریخی موجود، جایگاه و نقش تبریز در تکوین و توسعۀ اندیشه‌های عرفانی در ایران را توضیح می‌دهد و به طور کلی عرفان را به دو شاخۀ عملی و نظری تقسیم می‌کند. عرفان عملی طریق سلوک معنوی عملی عارفان است، در‌حالی‌که عرفان نظری بررسی فلسفی و عقلانی مشاهدات عرفانی سالک است. صمد موحد در این کتاب با تمرکز بیشتر بر دو عارف وارستۀ منطقۀ آذربایجان، یعنی شمس تبریزی و محمود شبستری، با بررسی دقیق منابع و متون متعدد، هم به مباحث عرفان عملی آنها و هم بررسی نظریاتشان پرداخته است.
پیشینۀ تاریخی تصوف تبریز به نیمۀ دوم قرن سوم هجری می‌رسد. از منابع موجود می‌توان گفت شیخ ابواسحاق ابراهیم بن یحیی جوینانی قدیم‌ترین عارفی است که از او در جایگاه «مقدم مشایخ تبریز» یاد کرده‌اند. روایت‌ها نشان می‌دهد ابواسحاق از مریدان بایزید بسطامی بود و به جاذبۀ صحبت استاد روزگاری را در خراسان گذرانیده است. فصل نخست کتاب مروری است بر حوزۀ عرفانی تبریز که نویسنده افزون بر جوینانی، از باله خلیل صوفیانی، خواجه محمد خوشنام و ... سخن می‌گوید.
فصل دوم کتاب دربارۀ زندگی و عرفان پیران تأثیرگذار عرفان تبریز است؛ شخصیت‌هایی همانند بابا فرج تبریزی، بابا حسن ولی، خواجه عبدالرحیم اژآبادی و ... .
اگرچه شمس تبریزی از اولیای مستور حق بود و از شناخته‌شدن و شهرت گریزان، اما «الفاظ وحی‌آسای شکربار» او که در «مقالات» منعکس است، بیان‌کنندۀ مقام و منزلت معنوی، وسعت و پختگی و عمق اندیشه و مشرب عرفانی اوست. فصل سوم کتاب تأملاتی دربارۀ «مقالات» شمس تبریزی است.
محمود شبستری در منظومۀ «سعادت‌نامه» از پنج چهرۀ برجسته و تأثیرگذار دوران شکوفایی حوزۀ تبریز نام می‌برد. خواجه محمد کججانی در میان این شخصیت‌ها از ویژگی خاصی برخوردار بود و در میان صوفیه به «دقت اشارت و لطف معانی و قوت کلام» معروف. به همین دلیل در فصل چهارم گوشه‌هایی از زندگی و گزیده‌ای از سخنان و تعلیمات او که از طریق «تذکرۀ کججی» در اختیار ماست، بررسی شده است.
در فصل پنجم با عنوان «مشرب جوانمردان» به شخصیت و عرفان زرکوب تهی‌کیسه از چهره‌های برجستۀ حوزۀ عرفانی تبریز پرداخته شده است که آثاری به نظم و نثر از خود برجای گذاشته است. او عالم بود به علوم ظاهری و باطنی و به طریقت‌دانی وی در آذربایجان بزرگی نبود. ظاهراً پیرنظر او سعدالدین حموی است؛ ولی از پیر توبه و تلقین و تربیت وی اطلاعی در دست نیست.
ناحیۀ شبستر و آبادی‌های اطراف آن از دیرباز همواره مأمن مردان خدا و پیران صوفیه بوده است. وجود زمار عزیزانی مانند محمود شبستری، بهاءالدین یعقوب تبریزی، بدرالدین احمد، پیر شهریار و .... مؤید این مطلب است. سرآمد مشایخ این ناحیه محمود شبستری است که از نامورترین و شناخته‌ترین عارفان اوایل قرن هشتم به شمار می‌آید و به واسطۀ منظومۀ کم‌حجم پرمحتوای «گلشن راز» شهرت جهانی دارد. فصل ششم اختصاص به بررسی شیوۀ کار و منابع افکار شبستری و اندیشه‌های او دارد.
در فصل پایانی کتاب به اوضاع سیاسی و اجتماعی تبریز و در ادامه تصوف سنتی و ... پرداخته شده است. در پیوست کتاب، به زندگی و عرفان حسن بلغاری از مشایخ معتبر قرن هفتم پرداخته شده است.
درمجموع این اثر نه‌تنها یک تفسیر از تاریخ عرفان در تبریز، بلکه یک مطالعۀ جامع دربارۀ تأثیرات عرفان بر ایران معاصر است. موحد با نگاهی عمیق و تحلیلی، خواننده را همواره به چالش می‌کشد تا دربارۀ مسائل هم عرفانی و هم اجتماعی به طور عمیق‌تری تأمل کند و درک عمیق‌تری از بخشی عظیم از تاریخ ایران و همچنین پیامدهای آن پیدا کند.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات