دروس تمهيدية في تفسير آيات الأحكام
دروس تمهيدية في تفسير آيات الأحكام اثر شیخ باقر ایروانی، از جمله آثار معاصر در رابطه با آیات الاحکام است که علاوه بر ارائه این آیات به ترتیب کتب فقهی، دسته‌بندی جدیدی از آیات احکام ارائه کرده است.
| دروس تمهيدية في تفسير آيات الأحكام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ايرواني، باقر (نویسنده) |
| ناشر | دار الفقه للطباعة و النشر |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1428ق , |
| چاپ | 3 |
| موضوع | تفاسير فقهي - شيعه قرآن - احکام و قوانين |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 99/6 /الف9د4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر دو جزء (جلد) است که در جلد اول مقدمه ناشر، مقدمه نویسنده در 25 صفحه و آیات الاحکام در چهار بخش به ترتیب کتب فقهی ارائه شده است. در جلد دوم نیز مقدمه‌ای مختصر و شش بخش ذکر شده که به ترتیب عبارتند از: مسائل اصول فقه، قواعد فقهی، محرمات و واجبات در کتاب کریم، آداب اسلامی و احکام مختلف.
گزارش محتوا
یکی از مصادیق تفسیر موضوعی، آثاری است که با عنوان «آيات الأحكام» یا در احکام قرآن، نگاشته شده است. در این آثار، مجموع آیات فقهی در یکجا گردآمده و پس از دسته‌بندی، بر پایه کتاب‌های فقهی تفسیر شده‌اند[۱]. بر طبق قول معروف تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است. البته برخی این تعداد را با لحاظ متکرر و متداخل دانسته‌اند و گرنه به این تعداد نمی‌رسد. نویسنده معتقد است که ضبط و محاسبه آیات الاحکام در یک عدد معین امر دشواری است و ادله متعددی را بر این امر اقامه کرده است.[۲].
نویسنده در مقدمه اثر، ضرورت بحث از آیات الاحکام را این‌گونه تبیین می‌کند: ضرورت این بحث از دو جهت است؛ اول از این جهت که بحث از کلام الهی است و با دقت در کلمات خداوند در ظلمات جهل کسب روشنایی می‌شود. بحث از این جهت تفاوتی با باقی مباحث تفسیری ندارد بلکه با آن‌ها مساوی است؛ اما از جهت دیگر که بحث از مواردی که مورد اهتمام فقیه است و در مقام استنباط ملتزم به آن است. فقیه در مقام استنباط به دو رکن مهم یعنی کتاب خداوند عزوجل و سنت نبی(ص) و اهل‌بیت اطهار(ع) استناد می‌کند[۳].
ویژگی‌های تفسیر آیات الاحکام:
- مفسر به تفسیر آیاتی می‌پردازد که احکام فقهی، در عرصه زندگی بشر داشته و تکلیف انسان را به شکل‌های واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح در ابواب گوناگون فقهی بیان می‌کند.
- همت مفسر، استنباط احکام شرعی فرعی و عملی، از آیات قرآن است.
- مفسر آیات الاحکام مجتهد در فقه بوده و در نهایت، فتوای خویش را به دست می‌دهد.
- مفسر در این گرایش، با روش فقهی، مسائل را تجزیه‌وتحلیل کرده و از کتاب، سنت، عقل و اجماع بهره می‌برد.
- تفسیر فقهی، بر اساس مبانی‌ای که مفسر در فقه و اصول مذهب خویش برگزیده است متنوع گشته و بهره‌های گوناگون به دست می‌دهد. بر این پایه، گرایش فقهی مختلف مذاهب که عبارتند از گرایش‌های فقهی شیعه، شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی پدید می‌آیند.
- ماهیت تفسیر آیات الاحکام، در حقیقت، تبیین مهم‌ترین مصدر تشریع و نیز مهم‌ترین منبع احکام است.
- ماهیت تفسیر آیات الاحکام، به لحاظ اسلوب، از جهتی، تفسیر موضوعی است و از جهت دیگر، تفسیر ترتیبی. چون آیات قرآن، از نظر محتوا و موضوع به دسته‌های زیر: معارف و عقاید، تهذیب و اخلاق، علوم و فنون، تاریخ و قصص و احکام تقسیم می‌شود[۴].
در جلد اول کتاب آیات الاحکام بر پایه کتاب‌های فقهی بدین ترتیب ارائه شده است: عبادات (از کتاب صوم تا امربه‌معروف و نهی از منکر)، عقود (از کتاب بیع تا نکاح)، ایقاعات (از کتاب طلاق تا وصیت) و احکام عامه (از کتاب قضا تا اطعمه و اشربه).
در رابطه با مباحث جلد دوم کتاب نویسنده به این نکته اشاره می‌کند که با مراجعه به کتب آیات الاحکام و مقایسه آن‌ها با قرآن کریم غفلت از مجموعه بزرگی از آیاتی را ملاحظه می‌کنیم که ممکن نیست فقیه و غیر او از آن‌ها بی‌نیاز باشند؛ لذا اقدام به تقسیم این مجموعه مهم به شش بخش کردیم:
- آیات مرتبط با برخی مسائل اصولی و مسائلی که استفاده از آن‌ها در این رابطه ممکن است؛ مانند آیاتی که در حجیت خبر واحد یا حجیت بینه یا حجیت سنت رسول‌الله(ص) و اهل‌بیت(ع) استفاده می‌شوند؛ و آنچه در حجیت سنت صحابه یا قیاس یا اجماع و مانند آن استدلال می‌شود. این قسم تحت عنوان «من مسائل علم الأصول في الكتاب الكريم» ذکر شده است.
- آیات مرتبط به قواعد فقهی که در این موضوع می‌توان از آن‌ها استفاده نمود؛ مانند آیاتی که دلالت بر قاعده نفی حرج و حجیت قرعه و حمل بر صحت می‌کنند. این بخش تحت عنوان «من قواعد الفقه في الكتاب الكريم» ذکر شده است.
- آیات مشتمل بر تعدادی از محرماتی که ذکر آن‌ها در ذیل یکی از ابواب فقهی متداول آسان نیست؛ مانند آیات دلالت بر حرمت اسراف و غیبت و نمامی و تجسس که این بخش تحت عنوان «من محرمات الكتاب الكريم» ذکر شده است.
- آیات مشتمل بر بعضی از واجبات که ذکر آن‌ها تحت یکی از ابواب فقهی متداول آسان نیست؛ مانند آیاتی که دلالت بر وجوب اعتصام به خداوند متعال، اطاعت اولی‌الامر، استقامت و سعی در اصلاح و توبه می‌کنند. این بخش تحت عنوان «من واجبات الكتاب الكريم» ذکر شده است.
- آیات فراوانی که مشتمل بر آداب اسلامی متعدد و مهمی است؛ مانند آیاتی که بر ساکت بودن برای گوش دادن به قرآن کریم، استعاذه به خداوند سبحان و توکل بر او و صلوات بر محمد و آل محمد(ص) دلالت می‌کند. این قسم از آیات تحت عنوان «آداب إسلامية» ذکر شده است.
- آیات مرتبط با احکام مختلفی که داخل در باب معینی نمی‌شود؛ مانند آیاتی که از آن‌ها ولایت فقیه استفاده می‌شود یا مرتبط با زیارت قبور یا احکام مساجد یا تیمم است. این بخش از آیات تحت عنوان «أحكام مختلفة» آمده است.[۵].
البته نویسنده پس از اشاره به دسته‌بندی مذکور بر این نکته تأکید می‌کند که این کار اگرچه در نوع خود جدید است اما ادعا نمی‌کنیم که آیات دیگری مرتبط با ابواب مذکور یا غیر آن وجود ندارد بلکه برعکس به وجوب آیات دیگری یقین داریم لکن نباید با عدم قدرت بر انجام آن به‌طور کامل، مقدار ممکن یا بیشتر را ترک کرد[۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. فهارس آیات، احادیث، اعلام، مصادر کتاب نیز جهت استفاده محققین در انتهای جلد دوم ارائه شده است.
آدرس آیات، روایات و معانی برخی الفاظ و عبارات در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.