دانشنامه در علم پزشکی، کهن‌ترین مجموعه طبی بشعر فارسی
دانشنامه در علم پزشکى، اثرى است منظوم كه به‌وسيله حكيم ميسرى سروده شده است. محتواى كتاب در علم پزشکى عملى است و قديمى‌ترين كتاب شعر فارسى در طب است كه به دست ما رسيده است. با اينكه ناسخ، اين كتاب را در پايان، «طب منصورى» ناميده، اما در دو جاى كتاب نام آن «دانشنامه» ذكر شده است:
| دانشنامه در علم پزشکی، کهن‌ترین مجموعه طبی بشعر فارسی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حکیم میسری (نویسنده) زنجانی، برات (گردآورنده) |
| عنوان‌های دیگر | کهن‌ترین مجموعه طبی بشعر فارسی |
| ناشر | دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1373 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - تاریخ
پزشکی ایرانی - قرن 4ق. - شعر شعر فارسی - قرن 4ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PIR 4426 /د2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
1. در اوايل كتاب:
2. در اواخر كتاب:
| «من اين گفتار را اندام دادم | و «دانشنامه» اول نام دادم». | |
| در جواب هر سؤالى حاجت گفتار نيست | چشم بينا عذر مى‌خواهد لب خاموش را |
| «بينجاميد دانشنامه من | برآمد زو مراد و كامه من». |
مؤلف، كار خود را در ماه شوال سال 367ق، آغاز نموده:
| «من اين را گفتم اندر ماه شوال | به شصت و سيصد و هفت آمده سال». |
و در سال 370ق، آن را به پايان رسانده است:
| «به سال سيصد و هفتاد بوديم | كزين نامه همى پردخته شوديم». |
هرچند طبق معمول، اين كتاب به اميرى كه سپهسالار ايران بوده تقديم شده است، اما قصد اصلى مؤلف گرفتن پاداش و صله نبوده است، بلكه سنت رايج آن عصر چنان بوده كه كتاب را بهترين يادگار مى‌دانستند و براى زنده ماندن نام و خدمت به مردم و به رحمت ياد كردن مؤلف بعد از مرگ بوده است.
اگر صله‌اى نيز به او رسيده باشد در نظر او خيلى مهم نبوده است، زيرا مقصود حكيم برآمدن آرزو و انجام دادن نيت و خواست خود بوده است؛ چنان‌كه گويد:
| «من اين نامه به كام دل بگفتم | بسى علم اندر اين نامه نهفتم». |
ساختار
اين منظومه، در 4481 بيت، بر وزن «مفاعلين مفاعيل فعولن»، در بحر هزج مسدس محذوف كه به قول شمس قيس رازى خوش‌ترين اوزان فهلويات است، سروده شده است.
حكيم ميسرى، در اين كتاب بنايش بر اختصارگويى بوده است.
گزارش محتوا
مؤلف، پس از ابياتى كه در ستايش خدا و توصيف او مى‌سرايد، مباحث اين اثر را با بحث پيرامون سال، شب و روز، بادها و امزجه شروع مى‌كند و بعد از آن به مباحث بيمارى‌ها و درمان آن‌ها و کیفیت و چگونگى ساخت داروها مى‌پردازد. وى در چند بيت يك مبحث را مطرح كرده و سروسامان مى‌دهد و پس از آن در چند بيت ديگر، مبحثى نوين را مطرح مى‌نمايد.
ميسرى سعى كرده كه داروها را به نامى كه در كتب پزشکى آمده است، ياد كند تا كتابش علمى و مطابق روش استادان فن باشد، زيرا داروها در نواحى مختلف نام‌هاى مختلف دارد و اگر به نام‌هاى محلى مى‌ناميد، ارزش علمى آن محدود مى‌شد.
افزون بر اين، وى در گوشه و كنار به نصيحت و بيان معارف نيز مى‌پردازد؛ از جمله در جايى بيان مى‌كند كه گناه‌كاران بر اثر مبادرت به گناه و ظالمان بر اثرستمكارى و به سبب ناله و دادخواهى مظلومان بيمار مى‌شوند.
| «مگر كس را بى‌اندازه گناه است | كه نزدش دردها را بيش راه است». | |
| «وگرنه بر كسى بيداد كردست | ز بيداديش كس اندوه خوردست». | |
| «دعا كردست بر وى زى خداوند | كه يا رب تو چنين بيداد مپسند». | |
| «خداوند اين دعاى او شنيدست | از اينش درد و بيمارى رسيدست». |
وضعيت كتاب
اين اثر به اهتمام دكتر برات زنجانى و بر اساس نسخه خطى موجود در كتابخانه ملى پاريس، تصحيح و تحقيق شده است.
محقق، پس از نگارش مقدمه‌اى نسبتاً طولانى پيرامون حكيم ميسرى و خصوصيات اين منظومه و شيوه تصحيح آن، متن كتاب را آورده است.
در انتها نيز فهرست اغذيه و ادويه و اشربه، فهرست بيمارى‌ها، فهرست لغات و تركيبات و فهرست اعلام را تدوين و تنظيم كرده است.
پاورقى‌هاى اين اثر، بيشتر به توضيح واژگان مشكل و گاه به تحريفات نسخه خطى اختصاص دارد.
اين اثر، در سال 1373ش، توسط انتشارات دانشگاه تهران در 380 صفحه چاپ و منتشر شده است.