رشید وطواط، محمد بن محمد
| نام | رشید وطواط، محمد بن محمد |
|---|---|
| نامهای دیگر | رشیدالدین وطواط، س‍ع‍دال‍م‍ل‍ک محمد بن محمد
رشید وطواط، رشیدالدین محمد بن محمد وطواط، رشیدالدین محمد بن محمد وطواط ب‍ل‍خ‍ی |
| نام پدر | محمد |
| متولد | 481ق |
| محل تولد | بلخ |
| رحلت | 573 ق |
| اساتید | ابوسعد هروى |
| برخی آثار | شرح علی المائة كلمة لأمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام (ابن میثم - عبدالوهاب -وطواط) |
| کد مؤلف | AUTHORCODE03378AUTHORCODE |
امیر امام رشیدالدین سعد الملک محمد بن محمد بن عبدالجلیل عمرى كاتب (481-573ق)، معروف به خواجه رشید وطواط، شاعر، دانشمند، ادیب، نویسنده، از اعقاب عبدالله بن عمر بن الخطاب است كه نسب او به یازده واسطه به خلیفه‌ى ثانى مى‌رسد.
ولادت
ولادت او در سال 481ق در بلخ اتفاق افتاد.
تحصیلات
او در مدرسه‌ى نظامیه‌ى همان شهر، قسمتى از تحصیلات خود را نزد امام ابوسعد هروى به انجام رسانید و بعد از اتمام تحصیلات خود و كسب مهارت در پارسى و عربى به خوارزم رفت و در اوایل عهد ابوالمظفر علاء‌الدوله اتسز بن قطب‌الدین محمد خوارزمشاه به خدمت او پیوست و تا آخر عمر در دستگاه خوارزمشاهیان، روزگار گذرانید و سمت صاحب‌دیوانى رسائل داشته و مقرب سلطان و همواره در سفر و حضر ملازم خدمت او بوده و قواعد الفت میان آن دو استوارى داشته و اتسز غالباً ً از محاوره و مجالست با آن دبیر و شاعر فاضل لذت مى‌برده و میان آنان مطایباتى جارى بوده است.
تخلص رشید به «وطواط»، از بابت كوچكى جثه‌ى او بود؛ وطواط نام مرغى است از جنس پرستو و این خردى جثه‌ى او هم موجب ایجاد بعضى مطایبات گردیده است. دولت‌شاه گوید: روزى در مجلس اتسز بحث و مناظره‌اى میان علما درگرفته بود، رشید در آن مجلس حاضر بود، در مناظره و بحث تیززبانى آغاز كرده و دواتى پیش او نهاده بود. اتسز در او نگریست و از روى ظرافت گفت: دوات را بردارید تا معلوم شود از پس دوات كیست كه سخن مى‌گوید. رشید دریافت، برخاست و گفت: المرء باصغریه: قلبه و لسه‌گانه.
در سال 542، سنجر براى سركوب اتسز قصد خوارزم كرد و قصبه‌ى هزارسف را دو ماه در حصار گرفت. در این سفر انورى در خدمت سنجر بود، این دو بیتى بر تیرى نوشت و در هزارسف انداخت:
| اى شاه همه ملك زمين، حسب، تو راست | وز دولت و اقبال جهان، كسب، تو راست | |
| امروز به يك حمله هزارسف بگير | فردا خوارزم و صد هزار اسب، تو راست |
وطواط در هزارسف بود، در جواب این رباعى، بر تیر نوشت و بیرون انداخت:
| گر خصم تو اى شاه بود رستم گرد | يك خر ز هزارسف تو نتواند برد |
رشید با عده‌اى از ادیبان و عالمان و شاعران عهد خود مانند قطان مروزى و جارالله زمخشرى و خاقانى و ادیب صابر، دوستى و مكاتبه داشت.
وفات
وفات رشیدالدین وطواط در سال 573ق اتفاق افتاد.
آثار
وى علاوه بر دیوان شعر، آثار دیگرى به نثر دارد؛ از آن جمله است مجموعه‌ى منشآت او كه حائز اهمیت بسیار است و كتاب حدائق السحر.
از آثار دیگر اوست:
- شرح علی المأئة کلمة لامیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (تألیف میثم بن علی بن میثم بحرانی)؛
- تحفة الصدیق من كلام ابى‌بكر الصدیق؛
- فصل الخطاب من كلام عمر بن الخطاب؛
- انس الله فان من كلام عثمان بن عفان؛
- مجموعه‌ى رسائل عربى وطواط (كه به سال 1315ق، در دو مجلد در مصر به طبع رسید. این رسائل از قدیم مشهور و مورد مراجعه بوده است)؛
- منظومه‌اى در عروض پارسى از رشید در دست است شامل شانزده بحر از بحور عروض پارسى.
رشیدالدین وطواط یكى از دانشمندان بزرگ عهد خود و از ادباى نامدار و از بلغاى مشهور در زبان پارسى و عربى است. یاقوت حموى در معجم الادباء او را از نوادر زمان و عجایب دوران شمرده و در عهد خود افضل ناس در نظم و نثر پنداشته و در شناختن دقایق كلام عرب و اسرار نحو و ادب، كسى را مقدم بر او ندانسته است.
همین فضل غزیر و دانش كثیر مایه‌ى آن شده بود كه رشید در عهد خود از شرق تا غرب نواحى ایران شهرت حاصل كند و از مشاهیر عهد خود گردد.
این مرد استاد به جمع‌آورى كتب و استنساخ و تصحیح آنها حرص عجیب داشته و حضور ذهن او در مشكلات لغت و قواعد ادب، حیرت‌انگیز و مایه‌ى اعجاب معاصران بوده است. غالب اوقات او به معاشرت با اهل ادب مى‌گذشته است، لیكن بر اثر اعتقاد دینى شدید خود با اهل علوم عقلیه و فلاسفه، دشمنى مى‌ورزید، از مقالات حكماى یونان تبرى مى‌كرد و از آنها جز آنچه را كه با شرع موافق بود، نمى‌پذیرفت.
وى در نظم و نثر پارسى و عربى نیز از سرآمدان زمان بود. قدرت طبع او در شعر هر دو زبان به درجه‌اى بود كه به قول یاقوت در «معجم الادباء»، در آن واحد، یک بیت از بحرى به عربى نظم مى‌كرد و بیتى دیگر به بحرى جداگانه به پارسى و هر دو را با هم املاء مى‌نمود؛ بااین‌حال، یاقوت، شعر عربى او را به‌خوبى نثر وى در آن زبان نمى‌داند و او در نثر عربى حقاً از مشاهیر بلغا است و منشآتش در ردیف آثار برگزیده‌ى آن زبان است.
شعر فارسى رشید استادانه و در كمال استحكام است. رشید در برگزیدن كلمات و قوت تركیب، از شاعران كم‌نظیر است. مهارت او در ایراد صنایع مختلف لفظى، از قبیل ترصیع، مماثله و تجنیس و امثال آنها، بى‌آنكه به استحكام كلام آسیبى وارد آورد، او را از این حیث در میان شاعران، منفرد ساخته است؛ تا به جایى كه مى‌توان دیوان او را مجموعه‌اى از صنایع مختلف لفظى شمرد. توجه شدید رشید به الفاظ، طبعاً او را از اشتغال به معانى باریک و افكار لطیف و مضامین دقیق دل‌انگیز بازداشته و به این سبب آثار او با آنكه آراسته به كلام مصنوع و فصیح است، داراى معانى بلند مطبوع نیست. از دیوان او كه هفت هزار بیت دارد، نسخى در دست است.
منابع مقاله
وطواط، رشیدالدین، لطائف الامثال و طرائف الاقوال، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: حبیبه دانش‌آموز، تهران: میراث مكتوب، 1376.