خلاصة الحیاة: تاریخ حکمای پیش از اسلام

خلاصة الحیاة: تاریخ حکمای پیش از اسلام
پدیدآوران	تتوی، احمد بن نصرالله (نویسنده) اوجبی، علی (مصحح)
ناشر	سنگلج قلم
مکان نشر	تهران
سال نشر	1403
شابک	‎1ـ3ـ90908ـ622ـ978
کد کنگره	‏

خلاصة الحیاة: تاریخ حکمای پیش از اسلام تألیف ابوالجود احمد بن نصرالله تتوی، با تصحیح علی اوجبی؛ تتوی در «تاریخ الحکما» در پی معرفی اندیشه‌ها و اندرزهای فلاسفه از آغاز تا دوران معاصر خویش است. آنچه از نوشتۀ وی به یادگار مانده است: به این ترتیب است: تاریخ آفرینش آدم، اصول تمامی مذاهب، تعریف حکمت و ابواب آن، تاریخ علم طب، جغرافیای یونان و شرح‌حال و اندرزهای حکمای پیش از اسلام.

گزارش کتاب

با مراجعه به متون کتاب‌شناسی چنین به نظر می‌رسد که تاریخ‌نگاری فلسفه در جهان اسلام از سدۀ سوم آغاز شد یا دست‌کم متونی که در این حوزه باقی مانده است، مربوط به این دوران است. «خلاصة الحیوة» تألیف ابوالجود نصرالله تتوی هم از این قبیل تاریخ‌نگاری است.

شیخ مولوی احمد بن قاضی نصرالله تتوی مشهور به قاضی احمد یا ملااحمد تتوی از اندیشمندان و مورخان نامی سدۀ دهم هجری و معاصر با اکبرشاه به شمار می‌آید. او ظاهراً پیش از سال 940 قمری در یکی از ایالات سند زاده شده است. او برخی دانش‌های اسلامی چون فقه و حدیث را نزد پدر و دیگر عالمان حنفیه آموخت تا بدان‌جا که به مقام افتا و قضاوت نایل آمد. در سن 22 سالگی به آیین امامیه گروید و برای ادامۀ تحصیل از مسیر هند روانۀ ایران شد. پس از مرگ شاه طهماسب در سال 984 از مسیر دریا به دکن هند بازگشت و مدت‌ها در گلکنده در دربار قطب‌شاه به خدمت پرداخت و مشمول عواطف بی‌دریغ او قرار گرفت. او اهل تقیه و مصلحت‌اندیشی نبود و در نوشته‌ها و نیز مناظره‌ها و گفتگوهایی که با عالمان اهل سنت داشت، آشکارا بر باورهای امامی خود پای می‌فشرد. همین مسئله آتش کین و نفرت متعصبان اهل سنت را برانگیخت و سرانجام بر سر عقایدش از سوی سنی متعصبی از نزدیکان اکبرشاه به شهادت رسید که دربارۀ زمان شهادت او اختلاف است.

با وجود دانش گستردۀ تتوی در حوزه‌های علوم نقلی، کلام و ریاضیات و پزشکی، آثار اندکی از او به یادگار مانده که بیشتر در حوزۀ تاریخ است؛ از جمله «تاریخ الفی»، «ترجمۀ معجم البلدان»، «احسن القصص و دافع الغصص»، «مرآة العالم» و....

تتوی در «تاریخ الحکما» در پی معرفی اندیشه‌ها و اندرزهای فلاسفه از آغاز تا دوران معاصر خویش است. آنچه از نوشتۀ وی به یادگار مانده است: به این ترتیب است: تاریخ آفرینش آدم، اصول تمامی مذاهب، تعریف حکمت و ابواب آن، تاریخ علم طب، جغرافیای یونان و شرح‌حال و اندرزهای حکمای پیش از اسلام.

تتوی بنا داشت این کتاب را در فاتحه، دو مقصد و یک خاتمه به این ترتیب بنگارد: فاتحه مشتمل بر پنج فتح: فتح اول: در بیان آنکه از ابتدای آفرینش عالم تا خلق آدم و از خلق آدم تا ظهور خاتم چه مقدار زمان گذشته است؛ فتح دوم: در ضابطۀ اصول جمیع مذاهب و بیان طرقی که سالکان مسالک شرایع و مالکان اسرار حقایق بر آن رفته‌اند؛ فتح سوم: در تعریف حکمت و تقسیم اصول و فروعش و شمه‌ای از اوصاف حکما؛ فتح چهارم: در اقوال قدما دربارۀ پیدایش صناعت طب؛ فتح پنجم: در حدود ولایت یونان و اینکه یونانیان کیان‌اند. مقصد اول: در شرح‌حال و اندرزهای حکمای پیش از اسلام؛ مقصد دوم: در شرح‌حال و اندرزهای حکمای دورۀ اسلام. اما متأسفانه نسخه‌های باقی‌مانده حاوی پنج فتح نخست و مقصد اول است که با شرح‌حال سقراط پایان می‌پذیرد.

یکی از ویژگی‌های برجسته و حیرت‌انگیز این کتاب، اطلاعات و داده‌های ریز و درشت پزشکی آن است. تتوی به دلیل احاطه بر این حوزه، از منابع متعدد در معرفی و تحلیل بیماری‌ها، داروها و روش‌های درمانی بهره برده است. از ویژگی‌های آثار تتوی، احاطۀ او بر منابع هر رشته و نیز نثر روان و پختۀ فارسی و عربی است.

اساس این تصحیح بر اساس سه نسخه به این ترتیب است: نسخۀ J کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ M کتابخانۀ ملک، نسخۀ C کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات