خطای‌نامه؛ شرح مشاهدات سید علی‌اکبر خطائی معاصر شاه اسماعیل صفوی در سرزمین چین
| خطای‌نامه؛ شرح مشاهدات سید علی‌اکبر خطائی معاصر شاه اسماعیل صفوی در سرزمین چین | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خطایی، سید علی‌اکبر (نویسنده) افشار، ایرج (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | سفرنامه غیاث‌الدین نقاش
خطای نامه شرح مشاهدات سید علی‌اکبر خطائی در سرزمین چین به پیوست سفر نامه غیاث‌الدین نقاش شرح مشاهدات سید علی‌اکبر خطائی معاصر شاه اسماعیل صفوی در سرزمین چین سفر نامه چین: روزنامچه خواجه غیاث‌الدین نقاش |
| ناشر | مرکز اسناد فرهنگی آسیا |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1372 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | چین - سیر و سیاحت - قرن ۱۶م.
خطایی، سید علی‌اکبر قرن 9ق. - خاطرات سفر نامه‌ها غیاث‌الدین نقاش، قرن 9ق. - خاطرات |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 708 /خ6خ6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
خطاى‌نامه شرح مشاهدات سيد على‌اكبر خطائى درباره چين در اوايل قرن 16م. همزمان با پادشاهى شاه اسماعيل صفوى كه نخستين مآخذ مستند، مستقل و مفصل در مورد چين به نام خطاى‌نامه توسط سيد على‌اكبر خطائى بازرگان و به قولى «ايلچى ايرانى» كه به چين سفر كرده بود، به فارسى نگاشته شد و به سلطان سليم عثمانى تقديم گرديد. (922 ق1516/م)
ساختار
شامل دو مقدمه بر چاپ اول و دوم و سپس يك خطبه و يك مقدمه از مؤلف نقل شده است، در ادامه، كتاب به 21 باب تقسيم يافته است. پايان كتاب نيز داراى خاتمه‌اى مى‌باشد. همچنين فهرست اعلام و لغات، پيوست‌ها و فهارس در انتهاى كتاب قيد شده است.
گزارش محتوا
وى در اين كتاب نكات خاصى از جامعه چين را مورد مشاهده و بررسى قرار داد و از توجه خاقان چين به اسلام و مسلمانان و تقيد مردم به قانون، تعريف و تمجيد نمود و از وضعيت راه‌ها، اديان، شهرها، حصارها و خزينه‌هاى شهر، زندان‌ها، اعياد، آداب و رسوم، خرابات، هنر، نجوم، كشاورزى، پول و نگارخانه چينى به تفصيل صحبت كرده و نوشته است:... قانون نگاه داشتن ايشان به مرتبه‌اى است كه اگر پدر را از پسر و پسر را از پدر و مادر سرموئى خلاف قانون ببيند بلا توقف برود و غمز كند و خلعت و بخشش بيابد و به كشتن بدهد و باك ندارد و از خرد و بزرگ چنان مطيع يكديگرند كه يك كار دوبار فرمودن و يك سخن دوبار گفتن نبود. دريغا اين در مملكت‌هاى اسلامى بايستى! اگر دوباره كارى را فرموده شود و يا گفته شود در قانون در خورد گناه او انتقام مى‌كنند و رحم نمى‌كنند از ترس فوت قانون».
اگر چه اين كتاب از نظر دارا بودن اطلاعات عينى و دست اول از جامعه چين در نوع خود بى‌نظير است؛ اما نتوانست در آن موقع تحولى در شناخت و روابط دو كشور به وجود آورد. اين نكته كه چرا شاهان صفوى عليرغم ديپلماسى فعالى كه در رابطه با كشورهاى غربى از خود نشان دادند، هرگز در پى برقرارى روابط سياسى با امپراتورى چين بر نيامدند، مى‌تواند موضوع مناسبى را براى تحقيق تشكيل دهد.
شايد درگيرى‌هاى مداوم شاهان صفوى در مرزهاى غربى و شمال شرقى ايران مانع از آن شد كه اين سلسله - با آن كه مى‌توانست اطلاعات دست اولى از جامعه چين به دست آورد - با اين امپراتورى وسيع روابط نزدیکى برقرار نكند.
بايد اضافه نمود كه در نيمه دوم قرن 17م محمد زمان قمى نقاش مشهور ايرانى كه در ايتاليا تحصيل نقاشى نموده و در دربار شاه جهان، پادشاه گوركانى هند اقامت داشت، كتاب تاريخ چين از رو-آكسو را كه در سال 970ق(1562م) به چين سفر كرده بود، در ده فصل از لاتين به فارسى ترجمه نمود كه ظاهرا در سال 1874م. در كلكته هند چاپ شده است.
نكاتى كه در اشارات تاريخى مؤلف خطاى نامه ديده مى‌شود، از چندين نظر قابل تامل است.
1. بعد از چين خوا كه 1465 به سلطنت رسيد و 23 سال حكومت كرد خون چى به سال 1488 به مدت 18 سال خاقانى كرد و در سال 1506 چانگ دو ياجا آ در 15 سالگى بر تخت نشست.
2. حادثه اسارت چين خوا بدست مغولان و بازگشت او به پكن رسيده، چنانچه اشاره مى‌كند، آن پسر خورشيد طلعت ماه سيما كه پدر او وفات كرده و اين زمان پادشاه شده و مويد تحقيقات كاله مى‌باشد كه سال 1506 ميلادى را سال ورود مؤلف به خان‌بالغ مى‌داند.
از سوى ديگر مسافر در فصل بهار در پكن بوده و مراسم نيايش را كه در تقويم چينى روز گويو مى‌نامند، ديده است. اين روز معمولا در اواخر آوریل به تقويم ميلادى سازگار مى‌شود و خاقان سه روز روزه مى‌گيرد و طى تشريفاتى در معبدآسمانى براى بركت يا متن و بهبود كشاورزى دعا مى‌كند. خطايى شرح مفصل اين مراسم را در ص 43 تحت عنوان خاقان چين از سراى هر سال بيرون آمدن، آورده است. و خود نيز در اين مراسم حضور داشته كه گويد: تعداد چهار هزار مردمان عادى بودند كه در غايت بلندى و شجاعت و پهلوانى، خطاييان آنها بر ما عرصه می‌كردند و مفاخرت مى‌نمودند.
خطايى در سال 1506 در بهار به خان‌بالغ آمده مراسم نيايش خاقان را در معبدآسمانى ديده است.
مؤلف خطاى نامه در باب هشتم درباره زندان‌هاى خطا شرح مبسوطى آورده و چون مدت‌ها گرفتار بوده، به جزئيات آنها پرداخته است. در اين باب دو بخش زندان به نام شين بو و كميو اشاره كرده، مى‌نويسد: در خان‌بالغ دو زندان است، يكى راشين بو گويند و يكى را كميو و آن كه عقوبت او سخت و بندهاى او گران و زنده بر آمدن از آن جا نادرالوقوع است، كميو گويند. و آن كه شين بو گويند: بند و عقوبت او خفيف‌تر و بيشتر خلق از آن جا به سلامت زنده بر آيند.
با توجه به تحقيقات علمى درباره سازمان‌هاى ادارى و كشورى چين در سلسله يوان و مينگ چنين بر مى‌آيد كه 6 سازمان عمده امور كشور را اداره می‌كردند و به قول مؤلف در بيرون سراى 6 مى‌داند كه ضبط 12 قسم ممالك خطاى در دست ايشان است.
شين بو بخش ادارى ناظر برسيل و آتش سوزى، دزدى و جنايت، دادگاه و محاكمات بود.
شن ژن يا چين ژن به حضرت محمد و گن جين؛ يعنى دين پاکيزه، به دين اسلام اطلاق مى‌شود.
مردم چين اكنون به مسلمانان احترام خاص مى‌گذارند و آنها را به پاکيزگى مى‌ستايند. فروشگاه‌هاى اسلامى هميشه مورد توجه مردم چين است. در چين بيش از 20 هزار مسجد و 17 ميليون مسلمان وجود دارد، صد مسجد در چين باستانى و قديمى همه مشهورترند. در شهر پكن 56 مسجد وجود دارد كه چهار مسجد قديمى‌اند با نيوجه، دون سى، جين شينقا، هوخواشى، مسجد نيوجه از قديمى‌ترين آنها است و دو خاقان يا فغفور - بغپور - فرزند آسمان، با لباس‌هاى مبدل بدين مسجد مى‌رفته‌اند.
نكته‌اى كه درباره فعاليت مسلمانان در چنى قابل ذكر است. تاسيس يك امپراتورى مغولى جداگانه در چين همزمان با روى كار آمدن قوبيلاى قا آن و ايجاد يك پايتخت جديد در پكن در سال 1263 بوده است.... و اين مسلمان شدن خان‌هاى مغولى در سال 1295 هر چند به امپراتورى جهانى مغول قوبيلاى قاآن آخرين فرمانرواى ظاهرى آن بود خاتمه داد. خان‌هاى مسلمان از تابعيت جانشين او كه بودايى و كافر بود، سرباز زدند.
خطايى در بيان تبت و سگان تبت به ذكر افسانه‌اى مى‌پردازد. اين بار هم قلندر از شنيده‌ها سخن گفته است، افسانه‌اى كه اصل تبتى‌ها را بيان مى‌كند، ساخته و پرداخته كسانى است كه از دو وصلت تاريخ ميان خاقان‌هاى چين و شاهان توفن ناراضى بودند.
وضعیت کتاب
در ابتداى كتاب فهرست مندرجات آن قيد شده و در انتهاى كتاب فهرست لغات و اصطلاحات و مدنيات، اعلام جغرافيائى و اقوام و اديان، اعلام تاريخى، اسماء كتب، همچنين شامل هفت پيوست به قرار زير است:
1. پيوست قانون‌نامه چين و خطاى يا ترجمه تاريخ نوادر چين ماچين به تركى.
2. پيوست سفرنامه چين روزنامچه خواجه غياث‌الدين نقاش ايلچى بايسنغر ميرزا 822 - 825 هجرى.
3. پيوست غرائب و عجائب خطاى نوشته عبدالرزاق سمرقندى مؤلف مطلع سعدين و مجمع بحرين.
4. پيوست عجائب اللطائف ترجمه تركى سفرنامه غياث‌الدين نقاش.
5. پيوست سفرهاى ايلچيان خطاى از روى مطلع سعدين و مجمع بحرين.
6. پيوست جنگ چينى يا سفينه «پوسى» (سفرنامه خرداد 1359).
7. پيوست نام شهرهاى چين در زبان‌هاى فارسى و عربى.
همچنين فهرست نام‌هاى كسان، جغرافيايى و واژه‌ها در انتهاى كتاب ذكر شده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب.