حرکت و زمان در فلسفه اسلامی
| حرکت و زمان در فلسفه اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مطهری، مرتضی (نویسنده) |
| ناشر | انتشارات حکمت |
| سال نشر | 1380ش |
| چاپ | پنجم |
| موضوع | نقد و تفسیر صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، ۹۷۹ - ۱۰۵۰ق.. الحکمه المتعا‌لیه فی الاسفا‌ر الاربعه,حرکت (فلسفه اسلامی),متون قدیمی تا قرن ۱۴ فلسفه اسلامی |
| کد کنگره | BBR۱۰۸۳/م۶ح۴ |
حرکت و زمان در فلسفه اسلامی درسهای متفکر شهید استاد مطهری، سلسله دروسی که در موضوع قوه و فعل اسفار طی سال‌های 1354 تا 1357 در حوزه علمیه به تدریس آن اهتمام داشته‌اند.
جلد اول
این کتاب جلد اول از مجموعه «حرکت و زمان» است که شامل سلسله دروسی می‌شود که طی سال‌های ۵۴ تا ۵۷، هر هفته. روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه در حوزه علمیه قم توسط استاد برای جمع کثیری از طلاب تدریس می‌شده است. در پایان هر فصل، عین عبارات مربوط به آن فصل از کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) نقل گردیده و همچنین توضیحات استاد در ضمن خواندن عبارت و متن «اسفار اربعه»، در پاورقی آمده است.
این کتاب مشتمل بر توضیح فصول دهم تا بیست و چهارم کتاب «اسفار اریعه» است. نویسنده پس از تعریف و نحوه وجود حرکت، به اثبات محرک اول پرداخته و به اشکالات وارد بر اصل نیاز متحرک به محرک، پاسخ گفته است.
سپس در فصل چهاردهم، به تقسیم قوه محرک و اثبات محرک اول می‌پردازد و آن‌گاه در فصل‌های ۱۵، ۱۶ و ۱۷ مباحث زیر را طرح کرده و به تشریح آنها می‌پردازد.
- مبدأ قریب فاعل‌ها و حرکات طبیعی امر مفارق از ماده نیست.
- هر حادث زمانی مسبوق است به قوه و ماده‌ای که حامل آن قوه است.
- فعل بر قوه مقدم انست.
فصل هجدهم عهده‌دار پاسخ به این سؤال‌ها است که «موضوع حرکت چیست؟» و «آیا موضوع حرکت جسم است یا غیر آن؟»
در فصل نوزدهم، نویسنده با طرح کردن «حکمت مشرقیه» به این سؤال پاسخ داده است که «آیا حرکت ممنوع است؟» سپس به طرح ایراد بر، ثابت بودن علت متغیر، پرداخته و به آن ایراد، پاسخ گفته است.
فصل بیستم نیز به موضوع «اثبات طبیعت برای هر متحرکی و این که طبیعت مبدا قریب هر حرکتی است» اختصاص دارد.
در فصل‌های بیست و یکم و بیست و دوم به «کیفیت ربط متغیر به حادث» و «نسبت حرکت به مقولات» پرداخته شده است.
در فصل بیست و سوم نیز به این سؤال پاسخ داده می‌شود که «حرکت در چه مقولاتی واقع می‌شود و در چه مقولاتی واقع نمی‌شود؟»
نویسنده با تحقیق در وقوع حرکت در پنج مقوله «أین، وضع، کیف، کم و جوهر» بحث را به پایان می‌برد.[۱]
جلد دوم
کتاب حاضر جلد دوم از مجموعه «حرکت و زمان» است که شامل سلسله دروسی می‌باشد که طی سال‌های ۵۴ تا ۵۷، هر هفته، روزهای چهارشنبه و پنج شنبه در حوزه علمیه قم توسط استاد برای جمع کثیری از طلاب ایراد می‌شده است. در پایان هر فصل این کتاب، عین عبارات مربوط به آن فصل، از کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) نقل گردیده و توضیحات استاد در ضمن خواندن عبارت و متن «اسفار اربعه»، در پاورقی آمده است.
کتاب متضمن تشریح فصول بیست و پنج تا سی دو کتاب «اسفار» ملاصدرا است.
در فصل بیست و پنجم تحت عنوان «تحقیق در حرکت کمّیّه»، موضوع در حرکت کّمّیه، رابطه ماده و صورت، بقای موضوع در حرکت و رابطه نفس و طبیعت، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
عنوان فصل بیست و ششم «برهان بر وقوع حرکت جوهری» می‌باشد که در آن، بر اثبات محورهای «رابطه‌های میان جوهر و اعراض آن»، «عدم امکان تبادل صور برای ماده، «زمان» و «اصل غائیت»، برهان‌هایی ایراد شده است.
فصل بیست و هفتم به بیان اشکال شیخ بوعلی سینا بر حرکت جوهری، پرداخته و به آن پاسخ می‌گوید.
در فصل بعدی با عنوان «تأکید بر حرکت در جوهر که مقدم اجرام آسماتی و زمین است» مباحث زیر طرح شده است:
وجود، تجدد بالذات دارد، در حرکت چه چیزی از قوه، به فعل می‌رسد؟، استدلال صدرا بر حرکت جوهری به آیات قرآن و نقل اقوال حکما در حرکت جوهری.
فصل بیست و نهم به بحث «اتمّ حرکات عرضی حرکت وضعی مستدیره است» اختصاص دارد.
در فصل سی‌ام، نویسنده به «اثبات حقیقت زمان و بیان ماهیت آن» می‌پردازد.
در فصل‌های سی و یکم و سی و دوم با اشاره به ان که «غایب قریب زمان و حرکت تدریجی الوجود است» و «جز باری تعالی هیچ چیز بر ذات زمان و حرکت، تقدم ندارد» کتاب خاتمه می‌یابد.[۲]
جلد سوم
کتاب حاضر جلد سوم از مجموعه «حرکت و زمان» بوده و شامل سلسله دروسی است که طی سال‌های ۵۴ تا ۵۷، همه هفته، روزهای چهارشنبه و پنج شنبه در حوزه علمیه قم، توسط استاد برای جمع کثیری از طلاب تدریس می‌شده است. در پایان هر فصل، عین عبارات مربوط به آن فصل از کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) نقل گردیده و توضیحات استاد، در ضمن خواندن عبارت و متن «اسفار اربعه»، در پاورقی آمده است.
نویسنده در اثر حاضر، فصل سی و سوم تا چهلم کتاب «اسفار اربعه» را توضیح و تشریح کرده است.
در فصل سی و سوم، تحت عنوان «در ربط حادث به قدیم» به بررسی نظریه قدما در رابط بودن حرکت فلک پرداخته شده و در ادامه اشکالات ملاصدرا بر رابط بودن حرکت مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس اشکال وارد بر رابط بودن جوهر متحرک بالذات و رابط بودن جوهر متجدد بررسی شده و به دنبال آن بحث‌های «مناط اختصاص مراتب جوهر به زمان‌های خاص»، «اختصاص هر امر زمانی به آن زمان خاص» و «اقوال مختلف درباره وجود زمان» تشریح می‌گردد.
در فصل سی و چهارم و سی و پنجم، پس از بحث پیرامون این که «زمان حدوث و فنای زمانی ندارد» به چند اشکال در این زمینه پاسخ داده شده است.
در فصل سی و پنجم دلایل کسانی که برای زمان بدایت قایل هستند، تبیین شده و در ادامه، دلایل متکلمین در بدایت داشتن زمان، مورد نقد قرار گرفته و رد شده است و آن‌گاه، بحث با «ابطال تعطیل و اثبات مانع مبدع» پایان پذیرفته است.
در فصل سی و ششم، نویسنده پس از بررسی معانی «آن» به بیان و بررسی شیخ بوعلی‌سینا در وجوه سه گانه حدوث زمانیات می‌پردازد و سپس نحوه عدم «آن» بررسی می‌شود.
در فصل سی و هفتم به بحث پیرامون «عدم حرکت و امور تابع آن» اختصاص دارد و در آن، اشکال فخرالدین رازی (ابوعبدالله محمد ابن عمر) و استدلال بر عدم کون و فساد در عالم طرح و بررسی می‌شود.
در فصل سی‌وهشتم به این سؤال پاسخ داده شده است که «آن» چگونه زمان‌را تعدید می‌کند.
در فصل سی و نهم نیز، به مسأله کیفیت تعدد و تقدر زمان و حرکت به یکدیگر پرداخته شده و سپس «اتحاد واقعی مسافت و حرکت و زمان» بررسی شده است.
در فصل چهلم با بحث پیرامون «اموری که در زمان واقع می‌شود»، کتاب به پایان خود می‌رسد.[۳]
جلد چهارم
کتاب حاضر جلد چهارم از مجموعه «حرکت و زمان» می‌باشد که شامل سلسله دروسی است که طی سال‌های ۵۴ تا ۵۷ هر هفته، روزهای چهارشنبه و پنج شنبه در حوزه علمیه قم توسط استاد برای جمع کثیری از طلاب ایراد می‌شد. در پایان هر فصل، علاوه بر این که عین عبارات مربوط به آن فصل، از کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرا شیرازی (محمد این ابراهیم قوامی) نقل می‌گردد؛ توضیحات استاد در ضمن خواندن عبارت و متن «اسفار اربعه» نیز در پاورقی می‌آید.
نویسنده در ابتدای کتاب درباره موقعیت مرحله هشتم - در تتمه احوال حرکت و احکام آن - مطالبی را بیان می‌کند و سپس فصل‌های اول تا چهاردهم کتاب «اسفار» ملاصدرا را بررسی و مورد بحث قرار می‌دهد.
عناوین مباحث کتاب عبارت است از:
در مامنه الحرکة و ماالیه الحرکة و وقوع تضاد آنها، در حقیقت سکون و این که جسم از حرکت یا سکون خالی نیست، در وحدت بالعدد و بالنوع و بالجنس حرکت، در حقیقت سرعت و بطؤ، در احوال متعلق به سرعت و بطؤ، در تضاد حرکات، حرکت مستقیمه با حرکت مستدیره تضاد ندارد، هر حرکت مستقیمی به سکون منتهی می‌شود، در انقسام حرکت به اعتبار انقسام فاعل حرکت، آیا مبادی حرکات مختلفه می‌توانند در جسم واحد جمع شوند یا نه؟، تحقیق در مبدأ حرکت قسری و لزوم وجود مبدأ میل مستقیم یا مستدیر در هر جسم.[۴]
جلد پنجم
کتاب حاضر جلد پنجم و آخرین مجلد از متن اصلی مجموعه «حرکت و زمان» می‌باشد که شامل سلسله دروسی است که طی سال‌های ۵۴ تا ۵۷ همه هفته، روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه در حوزه علمیه قم توسط استاد برای جمع کثیری از طلاب ایراد می‌شد. در پایان هر فصل، عین عبارات مربوط به آن فصل از کتاب «اسفار اربعه» ملاصدرای شیرازی (محمد ابن ابراهیم قوامی) نقل گردیده و همچنین توضیحات استاد، در ضمن خواندن عبارت و متن «اسفار اریعه» در پاورقی آمده است.
این کتاب مشتمل بر توضیح فصل پانزده از مرحله هشتم و نه فصل اول از مرحله نهم کتاب «اسفار اریعه» است.
فصل پانزدهم پیرامون «متناهی‌التحریک بودن قوای جسمانی» است که در آن فصل «خودکفا نبودن عالم طبیعت و احتیاج آن به امداد پیوسته غیبی» مورد بحث قرار گرفته و نسبت این جهان با عالم غیب تبیین شده است.
مرحله تهم کتاب مزبور، پیرامون حدوث و قدم و نسبت حادث به قدیم - یکی از موضوعات قدیمی در تاریخ فلسفه و کلام - می‌باشد که نویسنده در ٩ فصل، علاوه بر تبیین اصل موضوع، به نظرات مختلف در «مناط نیاز به علت» پرداخته و رأی ملاصدرا درباره آن را تشریح کرده است.
در این مباحث، مسایل جدیدی پیرامون محدودیت عالم طبیعت و حدوث و قدم طرح گردیده است.[۵]
پانویس
منابع مقاله
باقرزاده ارجمندی، میراحمد، کتاب‌شناسی توصیفی استاد مرتضی مطهری، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی دانشگاه تبریز (سه علامه تبریزی)، تبریز، چاپ اول، بهار1381ش