حديقة الحقيقة (با مقدمه و تصحیح یاحقی و زرقانی)
| حديقة الحقيقة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سنایی، مجدود بن آدم (نویسنده)
یاحقی، محمدجعفر (محقق) زرقانی، سید مهدی (محقق) |
| ناشر | سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1397 |
| شابک | 1ـ899ـ372ـ964ـ978 |
| کد کنگره | |
حديقة الحقيقة تألیف مجدود بن آدم سنائی غزنوی، با مقدمه، تصحیح، تعلیقات و فهرست‌های دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر سید مهدی زرقانی؛ حدیقة الحقیقه آخرین و مهم‌ترین اثر حکیم سنائی غزنوی است که در آن چکیده آثار و اندیشه‌های ایشان است.
گزارش کتاب
حدیقة الحقیقه مهم‌ترین اثر حکیم سنائی غزنوی است. مسئلۀ مهم باب‌های حدیقه و ارتباط میان آنهاست. تفاوت نظم باب‌بندی در نسخه‌های مختلف حدیقه از یک‌طرف و محتوای باب‌ها از دیگر سو ثابت می‌کند که هیچ ارتباط مشخصی در باب‌بندی فعلی اعم از ترتیب و تعداد وجود ندارد. اگر همین صورت فعلی را از باب آخر به طرف باب اول تنظیم کنیم یا اینکه جای بای‌های فعلی آن را تغییر دهیم، هیچ مشکلی پیش نخواهد آمد و این بدان معناست که ترتیب باب‌ها تابع نظم معناداری نیستند. حتی یک گام از این جلوتر هم می‌توان رفت و گفت میان بسیاری از بخش‌های ابواب مختلف نیز ارتباط منظمی وجود ندارد. درست به همین علت است که یک حکایت خاص در یکی از نسخه‌های خطی در باب اول آمده و در نسخۀ دیگری، مثلاً در باب سوم؛ یا حتی چند بیت که مضمون واحدی دارند در یک نسخه در باب سوم آمده و در نسخۀ دیگر، فی‌المثل در باب هفتم. بنابراین نمی‌توان تصور کرد که حدیقه هم مثل مثنوی‌های عطار و مولوی، از نقطۀ مشخصی آغاز شده و با ترتیب خاصی به نقطۀ پایانی رسیده است.
حدیقه نظم دائرة‌المعارفی دارد. بدین معنا که مجموعۀ سروده‌های سنائی در وزن فاعلاتن مفاعلن فع‌لن و در موضوعات مختلف است. این‌طور نیست که شاعر طرحی از پیش اندیشیده پیش چشم داشته یا حتی موضوعات خاصی را برای تدوین مثنوی‌ای به نام حدیقه درنظر گرفته باشد. حتی دلیل آشکاری وجود ندارد که عنوان اثر را خود او برگزیده باشد و به همین علت، در نسخه‌های مختلف به نام‌های مختلف نامیده شده است. غیر از باب اول که در توحید است و باب دوم که در کلام‌الله و بابی که به ستایش پرداخته، بقیۀ باب‌ها از اول تا فرجام بر یک موضوع متمرکز نیست. خصلت دائرة‌المعارفی حدیقه را وقتی درمی‌یابیم که ببینیم او در این اثر ظاهراً عرفانی به موضوعاتی، نظیر تعبیر خواب، ستاره‌شناسی، مرض‌شناسی و داروشناسی پرداخته؛ بدون اینکه خواننده بداند چه ارتباطی میان این مفاهیم با عرفان و تصوف وجود دارد.
حدیقه از جهت ساختمان اثر عبارت است از مجموعۀ پاره‌سروده‌های سنائی در موضوعات مختلف و در وزنی واحد که بیشتر قسمت‌های آن را مباحث اخلاقی، کلامی و عرفانی به خود اختصاص داده است. واحد متنی حدیقه بیت یا باب یا مدخل نیست، «بند» است. بدین ترتیب که هر چند بیت این مثنوی، دربارۀ یک موضوع جزئی است که ما آن را به طور قراردادی «بند» می‌نامیم. رابطۀ بندها در برخی مباحث و ابواب زیاد است و در برخی اندک، اما نمی‌توان واحدی بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از بند را برای این اثر در نظر گرفت. ترتیب این بندها هم در همۀ نسخه‌ها یکسان نیست.
مسئلۀ دیگر تضادهای مفهومی در حدیقه است. خوانندۀ این مثنوی در موارد بسیار میان بندهای متن، تضادهای مفهومی می‌بیند. مثلاً در یک بند، عقل را تا اعلا علّیین برکشیده و آن را «سایۀ خدام و برترین برگزیده‌ها معرفی می‌کند و در بند دیگری از «عقل تُرّهات‌‌اندیش» سخن می‌گوید که «عقیله» و پایبندی است. در مواجهه با فلسفه نیز همین وضعیت را می‌بینیم: او از یک سو فیلسوفان مشّائی را «هوس‌گویان یونانی» می‌خواند و اساساً به پیروی از غزّالی، نظر مثبتی نسبت به فلسفۀ ارسطویی ندارد و از سوی دیگر، در حدیقه مرتب از مفاهیم فلسفی بهره می‌برد.
مسئله این است که چطور می‌توان گردآمدن این امور متضاد را در مثنوی عظیم حدیقه توجیه کرد؟ پاسخ را باید در بافت اجتماعی سراغ جست که سنائی در آن می‌زیسته است. او شاعر دورل گذار است و بهتر از هر کس دیگری توانسته ویژگی‌های دورۀ گذار را درونی و به نشانه‌های زبانی تبدیل کند. آثار سنائی و به‌خصوص حدیقه، بهترین نمونۀ کدگذاری دورۀ گذار در قالب نشانه‌های زبانی است.
حدیقة الحقیقه و طریقة الشریعه که در واپسین سال‌های حیات شاعر به نظم درآمده نامی است که از نام منتخب خود سنائی، یعنی الحدیقۀ فی الحقیقه و الشریعة فی الطریقه گرفته شده که خود به این منظومۀ بدیع داده و بعدها به این نامبردار شده است.
حدیقه هر چه باشد و هر صورتی که داشته باشد، آخرین اثر شاعر و بنابراین عصاره و چکیدۀ آراء و اندیشه‌های اوست. تلاش‌های فکری سنائی در دیگر آثار او، صورت نهایی خود را در حدیقه پیدا کرده است. بنابراین این اثر از این جهت هم قابل تحقیق است. آخرین صورت‌بندی وی را از مفاهیم کلیدی، مثل خدا، انسان، زندگی، متافیزیک و مفاهیم عرفانی، کلامی و اخلاقی در نظر وی می‌توان در همین اثر سراغ گرفت.
بعضی از کتاب‌ها دور از حدّ انتظار، در گذشته‌ها مورد توجه و تأکید فارسی زبانان قرار گرفته‌اند. حدیقة الحقیقه که در واپسین سال‌های عمر مجدودبن آدم سنائی سروده شده، سرآمد آنهاست. حدیقه از کتاب‌های خوش اقبال زبان فارسی بوده است. بخشی از این اقبال به زمان تألیف و روی‌کار آمدن آن مربوط می‌شود. شعر فارسی تا قرن ششم هجری راه درازی را به‌شتاب پیمود و خیلی زود از دشت درشتناکِ «آهوی کوهی» به قلّۀ قصاید عنصری و بعد از آن هم امیر معزّی و عثمان مختای، بر شد و بالانشینی کرد. خلق حدیقه در این افق تازه، یک بدعت بود که شعر فارسی را از سرگردانی و بلاتکلیفی نجات داد. گویی همان تغییر جهتی که بنابر روایت دیوانۀ لای‌خوار در زندگی سنائی اتفاق افتاد، در مسیر شعر فارسی نیز پیش آمد و راه و زندگی تازه‌ای برای آن رقم خورد.
تصحیح جدید متن ده‌هزار و هشتصد بیتی حدیقۀ سنائی براساس نسخۀ منچستر که کهن‌ترین نسخۀ متن تفصیلی حدیقه و از نسخۀ مبنای شادروان مدرّس رضوی 77 سال کهنه‌تر است، با مقایسه با پنج نسخۀ کهن دیگر، به محضر ارباب فضل عرضه می‌شود.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات