حجاج ایرانی در دولت عثمانی(قرون سیزده و چهارده هجری قمری)

حجاج ایرانی در دولت عثمانی(قرون سیزده و چهارده هجری قمری)
پدیدآوران	دوغان، اسرا (نویسنده)
ناشر	پژوهشکده تاریخ اسلام
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۷ش
شابک	‎978-600-7398-53-1
موضوع	حاجیان -- ایران -- تاریخ,حج -- مدیریت,ترکیه -- تاریخ -- امپراتوری عثمانی، ۱۲۸۸-۱۹۱۸م,ایران -- روابط خارجی -- ترکیه,ترکیه -- روابط خارجی -- ایران
کد کنگره	BP۱۸۸/۸/د۹ح۳ ۱۳۹۷‏

حجاج ایرانی در دولت عثمانی(قرون سیزده و چهارده هجری قمری) تألیف اسرا دوغان؛ هدف از تحقیق حاضر، بررسی منابع تاریخی، سفرنامه‌ها، اسناد منتشر نشده در ایران و ترکیه و نقش حج در مناسبات ایران و عثمانی در سده‌های سیزده و چهارده قمری است تا نشان دهد که موضوع حج می‌توانست زمینه‌ی مناسب برای توسعه یا تنزل روابط در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی را فراهم سازد.

ساختار

کتاب از چهار بخش تشکیل شده است و هر بخش از فصل‌هایی تشکیل شده است. بخش اول: حج گزاری ایرانیان در دوره‌ی قاجار

فصل اول: حج گزاری قبل از دوره‌ی قاجار

فصل دوم: حج گزاری ایرانیان و روابط قاجار و عثمانی در معاهده نامه ها

فصل سوم: اقدامات و شیوه‌ی مدیریت دولت قاجار برای برگزاری مناسک حج

فصل چهارم: سیاست و اقدامات مدیریتی دولت عثمانی برای برگزاری مناسک حج

فصل پنجم: روند و چگونگی سیاست دولت عثمانی در مناسک حج

بخش دوم: معرفی سیستم راه و کاروان‌های حجاج ایرانی

فصل اول: نگاه کلی به سفرهای حج مسلمانان و وسایل راه حجاج ایرانی در دوره‌ی قاجار

فصل دوم: وسایل سفر حجاج ایرانی در دوره‌ی قاجار

فصل سوم: ساختار و چگونگی تشکیل کاروان‌های ایرانی و مقایسه آن با کاروان‌های حجاج عثمانی

فصل چهارم: مسئله‌ی اسکان کاروان، نقاط اسکان و معماری

فصل پنجم: جایگاه آب و خدمات آبرسانی در سفر حج

بخش سوم: راه‌های رسمی و غیر رسمی حجاج ایرانی

فصل اول: راه غیر رسمی حجاج ایرانی

فصل دوم: راه‌های رسمی حجاج ایرانی

فصل سوم: آمار حجاج ایرانی همراه با کاروان‌های عثمانی

بخش چهارم: تأثیر حج بر مناسبات قاجار و عثمانی

فصل اول: حج و مناسبات سیاسی دولت‌های عثمانی و قاجار

فصل دوم: اقدامات نظامی - امنیتی عثمانی و قاجار در خصوص امنیت حج

فصل سوم: امور گمرکی و مرزبانی عثمانی و ایران و تأثیر آن بر حج گزاری

فصل چهارم: جایگاه حج در روابط اقتصادی بین دولت‌های عثمانی و قاجار

فصل پنجم: مناسبات فرهنگی و اجتماعی بین عثمانی و قاجار از طریق حجاج ایرانی

فصل ششم: حج و مناسبات مذهبی میان دولت عثمانی و قاجار

فصل هفتم: مشکلات بهداشتی

گزارش کتاب

در هر مقطع از تاریخ، حجاج و زائران - مانند سفرا - در گفتار و تئوری مصونیت داشتند؛ زیرا عقیده بر آن بود که آن‌ها در راه خدا قدم بر می‌دارند و با مسائل سیاسی به هیچ وجه کاری ندارند؛ در حالی که در عمل چنین نبود. بر همین اساس در آغاز تسلط دولت عثمانی بر حجاز، در هر معاهده نامه بعد از جنگ، مفاد مربوط به مسائل و مشکلات حجاج و زوار یکی از اولین ماده‌ی آن بود و به دلیل درگیری و رقابت بین عثمانی و ایران، تا دوره قاجار حجاج این مصونیت را نداشتند و به دور از سیاست به آن‌ها نگاهی نمی شد. در دوره‌ی قاجار، ادعاها و رقابت‌هایی که ضعف این دو دولت در مقابل اروپا بود از بین رفت و کوشش برای بهبودی روابط به سوی اتحاد دو دولت باعث شد که حجاج مراسم حج را با آرامش بیشتر برگزار کنند. حجاج در این دوره برخلاف دوره‌ی قاجار (که به حجاج با ترس و نگرانی نگاه می‌شد) در ایجاد اتحاد بین دو دولت، نقش مثبت و مهمی بازی می‌کردند. اسناد عثمانی که در این کار مطالعه شد کاملا نشان دهنده‌ی این قضیه بوده و اینک در این دوره دولت عثمانی با حجاج ایرانی کاری نداشت و حجاج هم از سرزمین دولتی نمی آمدند که نسبت به دنیای اهل تسنن مدعی باشند، بلکه در این زمان مشکل در جای دیگر بود و به دلیل تضعیف دولت عثمانی در برابر بومیان و صاحب منصبان حجاج، امنیت حجاج تأمین نمی شد. در قرن سیزده و چهارده قمری دولت عثمانی حجاج خود را نیز به سختی از راه‌ها عبور می‌داد؛ به همین دلیل در این دوره، تنها مشکل حجاج ایرانی با مردم بومی قبایل عرب، کرد، ترک و همچنین مردم متعصب حرمین بوده و به همین دلیل دولت عثمانی ضامن جان و مال حجاج ایرانی بوده است.

در میان پژوهش هایی که تاکنون درباره‌ی روابط ایرانی و عثمانی انجام شده، به نقش و جایگاه حج در این زمینه توجهی نشده است؛ زیرا معمولا در این روابط، بیشتر جنبه‌های سیاسی مدنظر بوده و اگر هم بر جنبه‌های دینی آن توجهی شده، در قالب مذهب رسمی دو کشور بوده و حج به عنوان زمینه‌ای در تعاملات دینی، سیاسی، اقتصادی و فرهگی همواره مورد غفلت واقع شده است. موضوع حج، هم نگاه مذهبی بر بررسی این روابط را متحول می‌کند و هم می‌تواند بر جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی متأثر از آن در این روابط تأثیرگذار باشد. نکته‌ی مهم دیگر در این زمینه، این است که روابط دو دولت عثمانی و ایران همیشه از نگاه نظامی و یا سیاسی بررسی شده است؛ در حالی که حج این نگاه را تبدیل به نگاهی دوستانه و مسالمت آمیز و صلح جویانه می‌کند که حسن روابط را در پی خواهد داشت؛ زیرا سالیانه هزاران نفر از نواحی ایران به حچ می‌رفتند و این امر روی تمام مناسبات به خصوص مناسبات فرهگی و مذهبی و اقتصادی بین دو دولت و دو ملت تأثیر داشت؛ اگرچه روابط سیاسی هم تحت تأثیر همین مسئله حج اهمیت ویژه‌ای می‌یافت. صرف نظر از اختلافات مذهبی میان این دو دولت روشن است که تیرگی و کاهش روابط سیاسی و یا افزایش و توسعه‌ی آن در موضوع حج تأثیرگذار بوده و بالعکس حج می‌توانست تأثیرات متقابل و البته مثبتی را در این روابط به دنبال داشته باشد و محوری برای اتحاد دو دولت در برابر کفار و دشمنان اسلام باشد. بدین ترتیب لازم است تا مناسبات ایران و عثمانی از نگاه حج مورد بررسی قرار گیرد و تا تأکید بر اسناد عثمانی و ایران، تأثیر آن را در همه‌ی ابعاد مورد تحقیق قرار دهیم. هدف از تحقیق حاضر، بررسی منابع تاریخی، سفرنامه‌ها، اسناد منتشر نشده در ایران و ترکیه و نقش حج در مناسبات ایران و عثمانی در سده‌های سیزده و چهارده قمری است تا نشان دهد که موضوع حج می‌توانست زمینه‌ی مناسب برای توسعه یا تنزل روابط در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی را فراهم سازد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران