جنسیت و نقش پردازیهای جنسی در قرآن

جنسیت و نقش پردازی‎های جنسی در قرآن
پدیدآوران	محققیان، زهرا (نويسنده)
ناشر	پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1400ش
چاپ	1
موضوع	جنسیت در قرآن - Sex in the Quran - نمونه ازلی در قرآن - Archetype (Psychology) in the Quran - اسطوره در قرآن - Myth in the Quran - نمونه ازلی - Archetype (Psychology) - اسطوره - Myth
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	BP ۱۰۴/ج۹۳م۳ ۱۴۰۰
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

جنسیت و نقش‌پردازی‎های جنسی در قرآن، از آثار بانوی قرآن‌پژوه و استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر زهرا محققیان (متولد 1363ش) پژوهشی جدید است که نویسنده آن را مطالعه تحلیلی و میان‌رشته‌ای می‌شمارد و می‌کوشد خوانشی زنانه از پیام‌های قرآن کریم ارائه دهد. بر اساس دیدگاه نویسنده، قرآن زن را به‌مثابه هویتی مستقل و نیرویی کنشگر، خلاق و آفریننده معرفی کرده و وجود او را که به‌خاطر دیگری بودن از نظام نمادین گفتمان اجتماعی طرد شده، برجسته و هویدا ساخته است. «کهن‌الگوهای یونگ» پیش‌فرضی است که دکتر زهرا محققیان اثرش را بر اساس آن سامان داده است. اعتبارسنجی تفسیرهای مطرح‌شده در این کتاب، وابسته به تبیین دقیق شاخص‌های جداسازی تفاسیر معتبر از تفسیر به رأی و نیازمند پژوهشی جداگانه و بررسی تفصیلی «تفسیر زنانه» حاضر است.

هدف و روش

• دکتر زهرا محققیان، با تأکید بر این مقصود که:
• می‌خواهیم با مرور بر آیات قرآن انواع بن‌مایه‌های جنسیتی و جنسی از اجرام و پدیده‌های طبیعی را در این متن شناسایی کنیم تا دریابیم قرآن چگونه و با چه هدفی اساطیر و نمادهای رایج در میان مخاطبانش را به خدمت می‌گیرد، افزوده است:

1. مدعای این نوشتار آن است که قرآن به‌وفور از این باورها استفاده کرده و انواع نمادپردازی‌های مختلف را ذیل آن‌ها بروز داده است. مواردی مانند زمینِ مادر، آسمانِ پدر، ماهِ مرد، خورشیدِ زن، ستاره به‌مثابه فرزند ... مهم‌ترین بن‌مایه‌های جنسیتی و جنسی از اجرام و پدیده‌های طبیعی در قرآن‌اند که زوج‌های اساطیری مانند جفت زمین و آسمان، جفت خورشید و ماه را در لابه‌لای آیات این متن شکل داده‌اند.
2. البته این‌گونه نمادپردازی‌ها در قرآن، چنان‌که در ادامه خواهیم گفت، به‌صورت مستقل عمل نمی‌کنند، بلکه در حیطهٔ تسلط و ارادهٔ الله باقی می‌مانند. به‌همین‌جهت است که ظهور آن‌ها چندان آشکار به نظر نمی‌رسد و مخاطب به‌دشواری می‌تواند آن‌ها را در ردیف عناصر کلیدی‌ای قرار دهد که در ساختارهای اسطوره‌ای و نظام‌های نمادین موجود است. درحقیقت، قرآن به این اشارات اساطیری معانی جدید و هویت تازه‌ای می‌بخشد که برای شناخت هویت جمعی و روان ناخودآگاه مخاطبان قرآن نیز تعیین‌کننده است.
3. در پی استخراج این بن‌مایه‌های اساطیری از دل قرآن، در گام دوم به تحلیل کهن‌الگویی آن‌ها خواهیم پرداخت تا از عملکرد قرآن در روانِ جمعی مخاطبانش آگاه شویم. به بیان دقیق‌تر، در این مرحله می‌کوشیم جنسیت و امر جنسی را در این بن‌مایه‌ها و نقش‌پردازی‌ها مورد مداقه قرار دهیم و از کهن‌الگوهای یونگ به‌مثابه ابزاری تحلیلی و روانی برای خوانش قرآن بهره بریم. به نظر می‌رسد که قرآن در این لایه، زن را به‌مثابه هویتی مستقل و نیرویی کنشگر، خلاق و آفریننده معرفی کرده و وجود او را که به‌خاطر دیگری‌بودن از نظام نمادین گفتمان اجتماعی طرد شده، برجسته و هویدا ساخته است.

ساختار و محتوا

• اثر حاضر از 3 بخش اصلی به ترتیب ذیل تشکیل شده است:

1. بخش اول «کلیات و مباحث نظری»: مطالعات قرآنی، در دنیای علوم انسانی امروزین به سمت میان‌رشته‌ای شدن پیش می‌روند و پژوهشگرانی که درباره قرآن و عصر پیامبر(ص) به تحقیق و بررسی می‌پردازند به واسطه تعامل نظری و روشی با دیگر حوزه‌های علوم انسانی امکان بازروایت گذشته و سپس بازخوانی قرآن (به شیوه‌های مختلف) را پیدا می‌کنند. پژوهش حاضر نیز تنها زمانی در ذهن و روان مخاطبان این متن به بار خواهد نشست که این تعامل در نظر گرفته شود و مضامین قرآنی آن همراه با علومی مانند روان‌شناسی تحلیلی، اسطوره‌پژوهی، مطالعات مدرن جنسیت، مطالعات ادیان، و نقد ادبی دیده شوند.... در بخش اول نویسنده کوشیده‌ است به کلیات علوم روان‌شناسی تحلیلی، اسطوره‌پژوهی، مطالعات مدرن جنسیت، مطالعات ادیان، و نقد ادبی بپردازد و مسائل اصلی آن اعم از تعاریف، و پیشینه و قدمت و رویکردها و نظریه‌های اساسی ذیل هر یک را بیان کند. و در انتهای بخش، تمدن بین‌النهرین را به مثابه پیشرفته‌ترین تمدن باستان بررسی کرده و قدمت اساطیری اقوام ساکن در این منطقه، به طور خاص سامیان در دو دوره پیشاتاریخ و تاریخ را نشان دهد.
2. بخش دوم «اجرام طبیعی در نظام اساطیری بین‌النهرین و سایر مناطق جهان»: این نوشتار در پنج فصل مهم‌ترین اجرام و بن‌مایه‌هایی که در هنگام ظهور اسلام نقش‌های (مذهبی) مهمی ایفا می‌کردند را برشمرده و شواهد کهن‌الگویی آن‌ها را در دوران‌های مختلف و در میان اقوام مختلف، چه سامی و چه غیر سامی، از هم تفکیک ساخته است. این شواهد کهن‌الگویی نشان می‌دهند در جهانی که اسطوره‌ها از آن نشئت می‌گیرند جنسیت و امر جنسی هیچ‌ جنبه کاذب، غیر طبیعی و ناپاک ندارد، بلکه حتی مقدس نیز شمرده می‌شود.
3. بخش سوم: که آخرین و مهم‌ترین بخش این نوشتار است، «اسطوره‌شناسی تطبیقی قرآن و تحلیل کهن‌الگویی آن» نام دارد و بعد از ارائه گزارشی از دیرینه این نوع مطالعات در میان قرآن‌پژوهان، بن‌مایه‌های اساطیری مذکور در بخش قبل را در لابه‌لای آیات قرآنی پی‌جویی می‌کند. این بن‌مایه‌ها در شش فصل سامان یافته‌اند و شواهد کهن‌الگویی اجرام طبیعی زمین، آسمان، ماه، خورشید، و غیره را در میان مخاطبان قرآن نمایان می‌سازند. در لابه‌لای مباحث، تا حد امکان و به اندازه‌ای که تکرار نینجامد، به بررسی نحوه مواجهه قرآن با این کهن‌الگوها پرداخته‌ شده است.

نمونه مباحث

• می‌توان با تکیه بر این نگاه به روان جمعی مسلمانان در عصر حاضر پرداخت و عملکرد قرآن با ساحت ناخودآگاه مخاطبان نخستینش را به مثابه ابزاری پرتوان برای اصلاح باورهای امروزین مسلمانان به کار بست. به بیانی دیگر، در زندگی تنش‌آمیز و پراسترس دوران حاضر، که هنوز قرآن به مثابه متنی مقدس و مهم در زندگی مسلمانان ایفای نقش می‌کند و مفاهیم و آموزه‌های آن همواره الگوهایی تأثیرگذار در زندگی ایشان به شمار می‌آیند، توجه به این بخش از قرآن، علاوه بر آشکار ساختن سیر تحول اندیشه انسانی طی این چهارده قرن، برای درک و شناخت موقعیت مسلمان کنونی و الگوهای فکری و رفتاری او در عصر حاضر ضروری است و به منزله‌ لازمه‌ای برای اصلاح و رشد روان ایشان به شمار می‌آید.... برای نمونه، بازشناسی کهن‌الگوی مادر و پدر در دوران امروز می‌تواند به احیای سبکی از زندگی منجر شود که همواره در پی آرامش (و امنیت) و اقتدار (نه تسلیم و سرسپردگی) در زندگی باشیم؛ یا کهن‌الگوی آنیما و آنیموس می‌تواند نیروی عشق و عشق‌ورزی را در روان ما زنده نگه دارد و حتی به مثابه امری مقدس، چنان‌که در قرآن معرفی شده است (بقره: ۲۲۳ – ۲۲۲)، نشاط زندگی و معنای آن را تأمین سازند.

منابع مقاله

• مقدمه و متن کتاب.