جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ
| جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مفتاح، الهامه (نویسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1376 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-426-054-6 |
| موضوع | بلخ - آثار تاریخی
بلخ - جغرافیای تاریخی رود جیحون شاعران بلخی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2075 /ل4م7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
جغرافیاى تاریخى بلخ و جیحون و مضافات بلخ تألیف الهامه مفتاح (1330 ه.ش) درباره آثار تاریخى بلخ و شاعران بلخى و رود جیحون مى‌باشد که به زبان فارسى و در یک جلد نوشته شده است.
در این کتاب سعى شده است تا اطلاعات و معلوماتى جمع‌آورى گردد که در کتب جغرافى‌نویسان عرب و ایرانى و در لابلاى سطور سفرنامه‌ها و تواریخ راجع به بلخ و جیحون پراکنده است و از این طریق دست کم کار محققان جغرافیاى تاریخى را از جستجو در دریاى وسیعى از منابع و مأخذ تاریخى - جغرافیایى آسان نموده است.
انگیزه تألیف
چنانچه مؤلف در مقدمه اشاره مى‌دارد، هدف وى از این تألیف نخست شناخت بخشى از مرزهاى خراسان بزرگ مى‌باشد. دیگر آنکه همسایگان خود را بشناسیم، زیرا ایرانیان فراوانى که بخش اعظمى از فرهنگ و قومیت ما را دارا مى‌باشند، در این نواحى زندگى می‌کردند و مى‌کنند.
گزارش محتوا
امروزه، ولایت بلخ استان کوچکى است در شمال افغانستان که در شمال ترکستان با حد فاصل جیحون، در شرق ولایت سمنگان، در غرب ولایت جوزجا، در جنوب ولایت بامیان با کوه‌هاى بابا را دارد و قسمتى از قلمرو بلخ در استان‌هاى مذکور جاى دارد. بلخ در تشکیلات مملکتى امروزه در حکومت کلان و مربوط به ولایت مزار شریف مى‌باشد. به عقیده اکثر مورخان، زرتشت پیغمبر از همین نقطه ظهور کرده و پیدایش سروده‌هاى اوستا نیز در خاک باختر صورت گرفته است. این شهر تاریخى و متمدن و معروف داراى آثار باستانى و ابنیه دوره بعد از اسلام بوده که به عنوان یادگارى از عظمت آن هنوز هم موجود است.
مسافت شهر بلخ از مرکز ولایت مزار شریف بیست و دو کیلومتر و از کابل ششصد و چهل و سه کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا یک هزار و یک صد و هشتاد و پنج متر است. نخستین بانى این شهر را بنابر روایات، بن بلاخ بن سامان بن سلام بن حام بن نوح گفته‌اند. برخى بناى آن را به منوچهر بن ایرج بن فریدوم پیشدادى و برخى به جمشید و گروهى به گشتاب نسبت می‌دهند که جهت بناى آن ده سال صرف وقت نمود.
بنا به گزارش مؤلف، بلخ داراى بیرق‌هاى بلند که زیباترین و آبادترین شهرهاى دنیا به شمار مى‌رفت، بنابر آزمندى جهانگیر خان و در اثر تهاجم و حملات پى در پى، بیست و دوبار اشغال و تخریب شده است، در قلمرو ماد باختریش آخرین حد کشور ایران محسوب مى‌شد، و در دوره هخامنشى و غلبه یونانیان، باختر در قلمرو سلوکیان در آمد و سپس حکومتى مستقل شد.
لشکرکشى قتیبه به بلخ در زمان حجاج بن یوسف بود و چنانچه از تواریخ عیان مى‌گردد، قتیبه اولین کسى است که در ناحیه بلخ امنیت کامل برقرار نمود، و مردم را به دین اسلام فرا خواند.
ساختار
در ابتدا با مقدمه‌اى از مؤلف و سپس گفتارى از وى پیرامون تاریخچه و موقعیت جغرافیایى و حکومتى بلخ در دوران تاریخ، شروع مى‌گردد. بعد از آن از مهاجرت آریایى‌ها به این سرزمین و شاهان اولیه بلخ سخن به میان مى‌آورد. در ادامه از موقعیت جغرافیایى آمودریا که همان جیحون باشد و سرچشمه و رودهاى و نهرهاى آن مطالبى را ارائه مى‌دهد. سپس از موقعیت جغرافى بلخ و ساختمان و ساختار بلخ در دوره اسلامى و همچنین از دروازه‌ها و گذرها و محلات شهر بلخ سخن مى‌گشاید. همچنین از راه‌هاى تجارى، بازرگانى که از بلخ عبور مى‌کرده و کالاها و صادرات بلخ سخن مى‌گوید. در فصلى از ضرب سکه در دورده اسلامى در بلخ اشاره مى‌کند که عمر اولین بار مسکوکاتى را به پیروى از شک، صورت و وزن دراهم ساسانى ضرب کرد، و بر آن لااله‌الاالله وحده و محمد رسول‌الله نوشت.
همچنین وى در ابوابى درباره طبقات و جامعه این شهر و لباس بلخیان مى‌گوید. در بخشى از کتاب به ذکر مساجد بلخ و مزارهاى مشهور بلخ اشاره مى‌نماید. در ادامه از مدارس بلخ؛ مانند مدرسه زندان و مدرسه خلیلیه سخن مى‌گوید.
مؤلف بخش نسبتا مفصلى را در این کتاب تحت عنوان (نگاهى به شعراى معروف بلخ) به ذکر نام و شرح حال این شعرا و ذکر اشعار معروف آنان مى‌پردازد. در بخش دیگرى از این مجموعه نگاهى دارد به شهرها، قراء، قصبه‌ها و مضافات بلخ. در پایان کتاب نیز منابع و مآخذ مطالب کتاب ذکر گردیده است و در آخر به پیوست‌هاى کتاب اشاره شده است.
وضعیت کتاب
کتاب حاضر داراى سه پیوست که شامل نقشه‌ها، فهرست اماکن، اشخاص، کتب، مى‌باشد.
منابع مقاله
متن و مقدمه کتب.