توضيح المشتبه (في ضبط أسماء الرواة و أنسابهم و ألقابهم و كناهم)
| توضيح المشتبه (في ضبط أسماء الرواة و أنسابهم و ألقابهم و كناهم) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قیسی دمشقی، محمد بن عبدالله (نويسنده) عرقسوسی، محمد نعیم (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1414ق/ 1993م |
| چاپ | ج1 چاپ دوم، ج2-10 چاپ اول |
| موضوع | محدثان اهل سنت - تلفظ، حديث - علم الرجال، نام هاي عربي - تلفظ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 10 |
| کد کنگره | /ق9ت9 / 114/8 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
توضيح المشتبه (في ضبط أسماء الرواة و أنسابهم و ألقابهم و كناهم)، اثر ابن ناصرالدین شمس‌الدین محمد بن عبدالله بن محمد قیسی دمشقی (متوفی 842ق)، ذیل و تکمله‌ای است بر کتاب «المشتبه في الرجال، أسمائهم و أنسابهم» شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفی 748ق)، که با تحقیق محمد نعیم عرقسوسی، به چاپ رسیده است.
اسم‌هایی را که در نوشتن یکسان و در شکل و تلفظ متفاوت باشند، «مؤتلف» و «مختلف» می‌گویند؛ مانند: حِزام و حَرام، حَنّاط و خیاط، ابوعُبیده و ابوعَبیده، حُصین و حَصین و...
این دانش در شناخت تصحیف و تحریف بسیار کارآمد است و کتاب‌هایی در این موضوع نوشته شده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از «المؤتلف و المختلف» دارقطنی (متوفی 385ق)، «المختلف في أسماء نقلة الحديث و أسماء آبائهم و أجدادهم» عبدالغنی بن سعید ازدی (متوفی 409ق)، «الإكمال في رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف في الأسماء و كنی و الأنساب» هبة‌الله بن ماکولا (475ق)، «المشتبه في الرجال أسمائهم و أنسابهم» ذهبی و «توضيح المشتبه» ابن ناصرالدین دمشقی (کتاب حاضر)[۱].
دارقطنی مطالب و عناوین کتاب خود را بر اساس حرف اول الفبا سامان داد؛ به‌طوری‌که در هر حرف الفبا، ابوابی مستقل وجود دارد. برای نمونه در حرف «باء»، باب «بُوَیب، تُوَیب، ثُوَیب، ثُوَیبه و یویب»، باب «بُجَیر، بَحیرُ و نُجَیر» و... دیده می‌شود. به دیگر سخن، دارقطنی با مبنا قرار دادن حرف اول نخستین اسمی که می‌آورد، نام‌های دیگری که در حرف اول از نظر نوشتاری با آن یکسان و در اعراب یا نقطه از آن متمایزند را پس از آن ذکر کرده و از کنار هم قرار دادن اینها در حروف الفبایی، باب‌هایی سامان داده و در ذیل هریک از این عناوین ابواب نیز نمونه‌ها و مصداق‌هایی را برای اسم‌های مذکور در آن آورده و مشایخ و شاگردان آنها را مشخص کرده است[۲].
ازدی در کتاب خود، انساب را در نظر نداشته، بلکه تنها به اسم‌ها و کنیه‌ها پرداخته است. ترتیب کتاب او نیز الفبایی است و در هر حرف الفبا برای نام‌هایی که نسبت به یکدیگر مؤتلف و مختلف بشمار می‌روند، بابی جداگانه تشکیل داده است. برای نمونه در حرف «الف»، باب‌های «انَس و اتَش»، «ابان و اُثان»، «ایوب و اثْوَب» و... دیده می‌شود و گاه در نمونه‌هایی که ذیل هر باب می‌آورد، به مشایخ و شاگردان یا حدیثی که فرد در سند آن قرار دارد، اشاره می‌کند[۳]. ابن ماکولا با دیدن کمبودهایی در دو کتاب قبلی، بر آن می‌شود کتابی بنگارد که هم کمبودهای آن دو را برطرف کند و هم تتمه و مستدرکی بر آنها باشد[۴]. ذهبی نیز اطلاعات کتاب ابن ماکولا، ذیل ابن نقطه و ذیل ابوالعلاء فرضی و کتبی دیگر را خلاصه کرده و داده‌ها و اسم‌هایی را نیز خود بر آن افزوده است[۵].
ابن ناصرالدین دو اشکال عمده در المشتبه ذهبی می‌بیند و در صدد جبران آن برمی‌آید. به باور وی، نویسنده المشتبه ضبط اسم‌ها را با اعراب‌گذاری نشان داده و به شیوه رایج با بیان عباراتی به اعراب آن تصریح نکرده است؛ ازاین‌رو، امکان تصحیف در خود کتاب ذهبی می‌رود. همچنین در اطلاعات، بسیار گزیده‌گویی کرده و افزون بر این، تمامی اسم‌های مشتبه را نیاورده است[۶].
وی در اثر حاضر، نقایص کتاب ذهبی را برطرف کرده است. تصریح به ضبط اسامی با بیان عباراتی پس از آن، تکمیل اطلاعات ذهبی در شرح حال هر فرد، یادکرد اشتباهات ذهبی، افزودن برخی عناوین و اسامی، توضیح درباره انساب و مکان‌ها، از جمله کارهای او در این کتاب است[۷]. وی عبارات ذهبی را ذیل عنوان «قال» و مطالب خود را پس از عبارت «قلت» آورده است؛ به‌عنوان مثال، در ابتدای حرف «باء»، چنین آمده است: «قال: حرف الباء»؛ «قلت: الموحدة»[۸].
کتاب با مقدمه‌ای از محقق آغاز گردیده و مطالب، در ده جلد، تنظیم شده است. در مقدمه، ابتدا به بررسی معنای مشتبه، سبب وقوع و دیدگاه علما نسبت به آن، پرداخته شده[۹] و سپس، ضمن معرفی آثاری که در این رابطه، به رشته نگارش درآمده[۱۰] شرح حال مؤلف[۱۱]، اهمیت کتاب و روش نویسنده، مورد بحث و بررسی قرار گرفته[۱۲] و در پایان، اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی کتاب، توضیح داده شده است[۱۳].
وضعیت کتاب
جلد آخر، به فهارس کتاب اختصاص یافته است که به‌ترتیب، عبارتند از فهرست‌های: مواد، اعلام مترجمین، شهرها، مدارس، کتاب‌ها، احادیث شریف و آثار، اشعار، امثال، الفاظی که مؤلف به شرح آن پرداخته و مصادر مورد استفاده محقق.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۱۴] و اشاره به اختلاف نسخ[۱۵]، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است[۱۶].
پانویس
- ↑ ر.ک: رحمان ستایش، محمدکاظم، ص276-279
- ↑ ر.ک: همان، ص277
- ↑ ر.ک: همان، ص278
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص279
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص292
- ↑ ر.ک: مقدمه، همان، ص7-16
- ↑ ر.ک: همان، ص17-49
- ↑ ر.ک: همان، ص50-77
- ↑ ر.ک: همان، ص78-96
- ↑ ر.ک: همان، ص110-113
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص189
- ↑ ر.ک: همان، ص193
- ↑ ر.ک: همان، ص208
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث.