توضيح المراد
| توضیح المراد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (نویسنده)
علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده) حسینی طهرانی، هاشم (شارح) |
| عنوان‌های دیگر | تجرید الکلام فی تحریر عقاید الاسلام. شرح تعلیقه علی شرح تجرید الاعتقاد للعلم العلامه الحسن بن یوسف بن علی بن المطهر الحلی رحمه‌الله تعالی |
| ناشر | مفيد |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1365 ش |
| چاپ | 3 |
| موضوع | کلام شیعه امامیه - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 210 /ن6 ت3033 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
توضيح المراد، تعليقه‌ى سيد هاشم حسینى تهرانى، بر شرح تجريد الاعتقاد علامه حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى، در كلام و اصول اعتقادات شيعه مى‌باشد. بيشتر مباحث به روش فلسفى و به زبان عربى نگاشته است.
مؤلف با ذكر مختصرى از اصل كتاب و بدون ذكر تمام متن، و با آوردن حروف "الخ" به جاى ذكر تمام متن، تعليقه‌ى خود را كه توضيح بيشتر بر مطالب و گره‌گشايى از مشكلات اين شرح مى‌باشد، را در ادامه كلام علامه حلى آورده‌اند.
انگيزه تألیف
مؤلف چنين بيان مى‌كند از آنجايى كه شرح تجريد الاعتقاد علامه حلى، مورد استقبال محصلين مى‌باشد، اما داراى ابهاماتى بوده كه نياز به توضيح دارد، تصميم گرفتم كه تعليقى بر اين كتاب بنگارم.
سبک و روش كتاب خواجه طوسى
محقق طوسى با بهره‌ى سرشار از علوم عقلى و فلسفى و منطقى در صدد پى نهادن مبانى عقلى تفكر اسلامى برآمد وبا تعيين مبادى عقلى و مباحث كلامى متداول، كلام عصر خود را با طرح امور عامه در انديشه‌ى دينى به سوى فلسفه و برهان سوق داد، و از جدلى بودن آن اجتناب ورزيد، لذا وى در ترتيب پيشينيان در تنظيم مباحث پيروى نكرد و سلسه بحث خود را در امور عامه، جواهر و اعراض، الهيات، نبوت و امامت و معاد سامان داد كه همين ترتيب بعدها توسط تمام متكلمان پذيرفته شد، آنچنان كه كتاب‌هاى مقاصد، مواقف و حتى اسفار اربعه‌ى ملاصدرا همين شيوه را پيش گرفتند.
علامه حلى شاگرد برجسته‌ى خواجه نيز با فراگيرى كتاب استاد به نزد وى به شرح آن همت گماشت و سائر كتاب‌هاى كلامى خود را بر همين شيوه سامان داد، جز آن كه خود نيز باطرح مباحث معرفت شناسى در آغاز كتاب نهج الحق و نهايه المرام بناى عقلى آن را كامل‌تر ساخت.
نكته‌ى قابل توجه اين است كه از زمان خواجه به بعد، فلسفه گرايش كلامى به خود گرفت، زيرا كه تمام فيلسوفان بعد از خواجه، همچون خاندان دشتكى، دوانى، باغنوى، ميرداماد، ملاصدرا، و بالاخره مكتب فلسفى اصفهان بنياد انديشه‌ى فلسفى خود را در سير مباحث كلامى تدوين نمودند، از اين رو كلام متاخر از خواجه طوسى در واقع ترسيم كننده‌ى نظام فلسفى اسلام است.
ابتكار خواجه نصيرالدين طوسى در تجريد
حكيم طوسى با اين كه خود از نام آوران علوم عقلى و منطق اسلامى است، به رسم كتب تحقيقى فن به طرح موضوع، مبادى، مسائل و بالاخره رؤوس هشتگانه‌ى علم كلام نپرداخته است، در اين چنين به نظر مى‌رسد كه خود حكيم طوسى از يك سو متوجه طرح نادرست پاره‌اى از مسائل علم كلام در آن بوده و از سوى ديگر بناى كتاب خود را بر فلسفه‌ى دين پى نهاده تا علم كلام، و به تعبير دقيق‌تر وى در صدد تبيين بنيادهاى عقلى اعتقادات و تحليل عقلى آنها بوده، پيش از آن كه به بناى كلامى آن توجه داشته باشد، وى از عقلى گرايان در كلام بوده و اصول عقلى را حاكم بر مبانى دينى مى‌دانسته است، از همين رو نام تجريد العقائد را بر كتاب خود گذاشته است.
كتاب تجريد العقائد كه خواجه نصيرالدين طوسى جهت جلوگيرى از حشو و زوائد در انديشه‌هاى فلسفى - كلامى و به عنوان دستور نامه‌اى بر انديشه‌ى درست خداشناسى و جهان‌شناسى مدون كرده كه دانشمندان پس از او متجاوز از صد شرح و تعليقه بر آن نگاشته‌اند.
ساختار و گزارش محتوا
ساختار تعليقيه بر اساس تجريد الاعتقاد خواجه مى‌باشد.
شروح و حواشى كتاب تجريد
بيش از 137 شرح و حاشيه بر اين كتاب زده شده، كه همه بر اهميت و عظمت اين كتاب دلالت دارد. از جمله شروح و حواشى مى‌توان به اين كتب اشاره كرد:
- "كشف المراد علامه حلى".
- "ترجمه و شرح تجريد الاعتقاد"، ابوالحسن شعرانى؛ كه اين شرح در واقع اقتباس و ترجمه‌ى تحريرى از كشف المراد مى‌باشد.
- "تجريد الاعتماد فى شرح تجريد الاعتقاد"، ابوالعلاء بهشتى اسفراينى.
- "شرح تجريد العقائد"، حاج محمود نيريزى مشهور به محقق نيريزى مورخ 913ق.
- "شرح تجريد العقائد"، ميرزا محمد تنكابنى صاحب قصص العلماء، وى اين شرح را به زبان فارسى به رشته‌ى تحرير در آورده است.
- "شرح تجريد العقائد"، ملا بلال شاخنى قاينى.
- "المفيد فى شرح التجريد"، ابوعمرو احمد مصرى.
- "القول السديد"، سيد محمد شيرازى معاصر.
- "شوارق الالهام "، ملا عبدالرزاق لاهيجى، اين شرح تا اواسط بخش الهيات مى‌باشد، كه حواشى مختلفى بر آن زده شده است.
- "مشارق الالهام"، ملا عبدالرزاق لاهيجى؛ بنا به نقل علامه طهرانى اين شرح فقط بر قسمت امور عامه مى‌باشد.
- "تسديد القواعد فى شرح تجريد العقائد"، شرح قديم شمس‌الدين محمود اصفهانى. وى در ابتداى شرح خود ابراز داشته كه شرح علامه حلى اولين شرح اين كتاب است و اگر آن نبود اين متن شرح نمى‌شد.
- "حاشيه‌ى شريفه"، مير سيد شريف جرجانى، اين حاشيه خود داراى 26 حاشيه‌ى ديگر مى‌باشد.
- "شرح تجريد العقائد"، علاءالدين على قوشجى معروف، به فاضل قوشجى؛ اين كتاب نيز داراى حواشى مختلفى مى‌باشد.
- "حاشيه‌ى جلاليه"، ملاجلال‌الدين دوانى، وى ابتدا حاشيه‌اى بر اين شرح كه به نام حاشيه‌ى قديم خوانده مى‌شد، نگاشت. اين حاشيه مورد خورده‌گيرى معاصر وى صدرالدين محمد دشتكى قرار گرفت. وى سپس حاشيه‌اى ديگر در مقام پاسخگويى به وى نوشت كه به نام حاشيه‌ى جديد خوانده مى‌شود. دشتكى در مقام دفاع از خود برآمد و حاشيه‌ى جديدى بر رد دوانى نگاشت كه دوباره دوانى پاسخى به وى داد كه به نام حاشيه‌ى "اجد" خوانده مى‌شود. عمر دشتكى به پاسخگويى از وى وفا ننمود تا اين كه فرزند وى غياث افلدين در مقام پاسخ به دوانى "تجريد الغواشى" را نگاشت. حدود 18 حاشيه بر حاشيه قديم نگاشته شده است.
- "حاشيه صدريه"، صدرالدين محمد دشتكى وى دو حاشيه در پاسخ به حاشيه‌ى دشتكى دارد.
- "حاشيه‌ى خفرى "، شمس‌الدين محمد خفرى وى بر بخش الهيات شرح جديد حاشيه‌ى مبسوط و دقيقى نگاشت كه پس از وى حواشى مختلفى بالغ بر 19 حاشيه بر آن نگاشته شد.
- "شروح مير سيد احمد علوى رياض القدس" كه شرح جامعى بر بخش‌هاى مختلف كتاب مى‌باشد.
- "حظيره الانس من اركان كتاب رياض القدس"، مير سيد احمد علوى عاملى كه خلاصه‌اى از شرح رياض القدس بر شرح تجريد است.
- "مصابيح القدس و قنادى الانس"، مير سيد احمد علوى عاملى، شرحى تحليلى از آغاز تجريد تا بخش نبوت. وى در اين شرح به تحليل آراء دوانى، خفرى وغيره پرداخته است.
- "عقد الجواهر المتعلقه به كتاب التجريد الزاخر"، مير سيد احمد علوى عاملى، شرح بخش جواهر واعراض.
- "روضه المتقين"، مير سيد احمد علوى عاملى، شرح بر بخش امامت و معاد.
و بسيارى از شروح و حواشى و تعليقه‌هايى كه بر اين كتاب زده شده و در اين جا نمى‌توان ذكر كرد.
نسخه شناسى
اين كتاب توسط انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم در سال 1365ش در يك جلد در شهر تهران منتشر گرديده و در پايان، فهرستى از مطالب و فهرستى از اعلام و فرق ذكر شده است.
منابع مقاله
برگرفته از متن كتاب توضيح المراد و مقدمات ذكر شده، در كتاب علاقه التجريد مى‌باشد.