تهمتن‌نامه به همراه منظومه‌های زال و مقاتل دیو و کوه دماوند
| تهمتن‌نامه به همراه منظومه‌های زال و مقاتل دیو و کوه دماوند | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نامشخص (نویسنده) غفوری، رضا (تصحیح و تحقیق) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1398 |
| چاپ | يکم |
| شابک | 0ـ23ـ6441ـ622ـ978 |
| موضوع | شعر فارسي - قرن 10ق.
فردوسي، ابو القاسم، 329 - 416؟ق. شاهنامه - شخصيتها شعر حماسي فارسي شعر فارسي - قرن 10 - 12ق. - تاريخ و نقد |
| کد کنگره | 9ت7غ / 4491 PIR |
تهمتن‌نامه به همراه منظومه‌های زال و مقاتل دیو و کوه دماوند تألیف سراینده‌ای ناشناس در دورۀ صفویه، با تصحیح و تحقیق رضا غفوری،این کتاب دربردارندۀ سه منظومۀ پهلوانی است که تاکنون ناشناخته مانده‌اند و در جای دیگری بدان اشاره نشده است. متأسفانه شمار نسخه‌های این سه منظومه اندک یا منحصربه‌فرد است و آنچه هم به دست ما رسیده، از گزند روزگار دور نمانده است.
گزارش کتاب
در سال‌های اخیر و با گسترش حوزۀ مطالعات حماسی، پژوهشگران با شماری از منظومه‌های پهلوانی آشنا شده‌اند که تا چندی پیش از آن ناشناخته بود. شاید دلیل عمدۀ این ناشناختگی و عدم آگاهی نسبت به آن، زبان عامیانۀ این منظومه‌ها بود؛ زیرا این دسته آثار که غالباً در ادوار متأخر سروده شده، از میان فرهنگ تودۀ مردم برخاسته‌اند. این کتاب دربردارندۀ سه منظومۀ پهلوانی است که تاکنون ناشناخته مانده‌اند و در جای دیگری بدان اشاره نشده است. متأسفانه شمار نسخه‌های این سه منظومه اندک یا منحصربه‌فرد است و آنچه هم به دست ما رسیده، از گزند روزگار دور نمانده است.
در نسخه‌ای از شاهنامۀ محفوظ در کتابخانۀ ملی، شماری منظومه‌های پهلوانی مانند زال و مقاتل دیو، فرامرزنامۀ کوچک و بزرگ، شبرنگ‌نامه و نیز روایاتی از دوران کودکی رستم کتابت شده است. روایات اخیر تاکنون ناشناخته بودند و تقریباً در هیچ‌یک از منابع بدان اشاره نشده است. این نسخه منحصربه‌فرد است و نسخۀ دیگری از آن در دست نیست که مصحح در این کتاب برای پرهیز از تکرار، این روایات را با نام «تهمتن‌نامه» یاد کرده است.
منظومۀ «تهمتن‌نامه» با توصیف رستم و بالیدن او در دورۀ کودکی آغاز می‌شود. زال از ترس آنکه مبادا چشم‌زخمی به رستم برسد، کاخ زیبایی برایش فراهم می‌کند تا در آنجا بماند و به میان مردم نرود. روزی رستم با غلام‌بچه‌ای در نشیمنگاه کاخ خود نشسته بود. در آن نشیمنگاه آبگیری بود که ماهی بسیاری داشت. رستم از غلام خود خواست تا ماهی‌ای صید کند. .....
از گویندۀ منظومۀ «تهمتن‌نامه» هیچ آگاهی‌ای در دست نیست و در متن منظومه نیز نکته‌ای که راهبر به آن باشد دیده نمی‌شود. یگانه نسخۀ این منظومه در سال 1280 هجری کتابت شده است. دربارۀ دورۀ سرایش این منظومه در متن اشاره‌ای نشده اما بر اساس برخی قراین می‌توان حدس زد که «تهمتن‌نامه» مربوط به ادوار متأخر است و احتمالاً در دورۀ صفویه یا اندکی پس از آن سروده شده است. از ویژگی‌های زبانی این منظومه می‌توان به آوردن واژه‌های کهن، آوردن برخی واژه‌های نادر، برخی ویژگی‌های دستوری، بیان عامیانه و عیوب قافیه اشاره کرد. این منظومه در این کتاب در 774 بیت تصحیح شده است.
دومین منظومه‌ای که در این کتاب تصحیح شده، منظومۀ «زال و مقاتل دیو» است. در دستنویس شاهنامۀ مندرج در کتابخانۀ ملی، روایتی از نبرد زال با دیوان آمده که تاکنون ناشناخته بود. از نظر سیر داستان، وقوع حوادث این داستان پس از رفتن زال به دربار منوچهر شاه و مناظرۀ او با موبدان و هنرنمایی‌اش در شکار روی می‌دهد. این منظومه 577 بیت دارد. دربارۀ گویندۀ این منظومه نیز آگاهی‌ای در دست نیست. شاعر یک بار به تقلید از سبک بیان فردوسی، منبع روایت خود را دفتر باستان می‌خواند که این سبک بیان در اغلب منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه بارها دیده شده است. این منظومه نیز متعلق به دورۀ صفویه است؛ چراکه اسامی خاص دیوان مانند مقالات دیو، مقاتل دیو، سمسار دیو و کفارات دیو که همگی عربی است، اغلب نظیر آن در داستان‌های عامیانه و طومارهای نقالی دورۀ صفویه و ادوار بعد از آن دیده می‌شود. زبان شعری این منظومه نسبت به منظومه‌های هم‌عصر خود استوارتر است؛ اما از آنجا که گویندۀ این دسته منظومه‌ها از عوام‌الناس و مخاطبان این دسته اشعار هم مردم کوچه و بازار بودند، بی‌تردید زبان شعری آنها هم از زبان تودۀ مردم خالی نیست. ویژگی‌های فکری این منظومه عبارتند از: بن‌مایه‌های اساطیری داستان، رویکردی عرفانی به علم خداوند، عناصر سامی، نکوهش دنیا و سفارش به نیکی کردن.
از منظومۀ «زال و مقاتل دیو» دو نسخه شناسایی شده است: دستنویس شاهنامۀ موزۀ رضا عباسی که دارای 35 مجلس است و دستنویس موجود در کتابخانۀ ملی به شمارۀ 5 ـ 22236 که در آن این منظومه به همراه چند منظومۀ دیگر کتابت شده است.
سومین منظومۀ تصحیح شده در این کتاب، رزم‌نامۀ «کوه دماوند» است. این منظومه یکی از منظومه‌های پهلوانی به تقلید از شاهنامۀ فردوسی است که زیربنای آن روایات نقالی و عامیانه است. این منظومۀ ناشناخته، نزدیکی بسیاری با مجموعه روایات بروزنامۀ جدید سرودۀ عطایی دارد. از این منظومه تاکنون تنها یک نسخۀ منحصربه‌فرد شناخته شده که آن هم افتادگی‌های بسیاری دارد و شمار ابیاتی که از این منظومه به دست رسیده، 2568 بیت است. نام منظومه در انجامۀ یگانه نسخۀ شناخته‌شده آمده است: «..... تمام شد قصۀ کوه دماوند .... به تاریخ دهم جمادی الثانی روز شنبه .... راقم الحروف علی القاری؛ قصۀ کوه دماوند تمام شد».
هستۀ اصلی این رزم‌نامه، نبرد هزبربلا و دیگر متحدان افراسیاب با ایرانیان در کوه دماوند است که تقلیدی از داستان کوه هماون شاهنامه است. متأسفانه به گویندۀ داستان یا ممدوح او در نسخۀ موجود، هیچ اشاره‌ای نشده است؛ اما بر اساس برخی شواهد متن، این منظومه نیز به احتمال بسیار در دورۀ صفویه یا بعد از آن سروده شده است. برخی ویژگی‌های سبکی این منظومه به لحاظ فکری عبارتند از: اعتقادات نجومی و وصیت کی‌خسرو دربارۀ پادشاهی رستم. یگانه نسخۀ دستنویس این منظومه در کتابخانۀ ملی با شمارۀ 1757869 نگهداری می‌شود.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات