تعقبات السيوطي على موضوعات ابن الجوزي أو النكت البديعات على الموضوعات

تعقبات السيوطي على موضوعات ابن الجوزي أو النكت البديعات على الموضوعات
پدیدآوران	شعبان، عبدالله (محقق) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (نویسنده)
ناشر	دار مکة للنشر و التوزيع
مکان نشر	مصر - المنصوره
سال نشر	2004م.
چاپ	چاپ اول
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تعقبات السيوطي على موضوعات ابن الجوزي أو النكت البديعات على الموضوعات، اثر امام حافظ جلال‌الدین سیوطی (849-‌911ق)، کتابی است در بررسی روایات کتاب «الموضوعات» ابن جوزی (508-‌598ق) که با تحقیق عبدالله شعبان به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف، آغاز و مطالب دربردارنده 343 حدیث است که در هجده باب، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا شرح حال مختصری از ابن جوزی و سیوطی، ارائه گردیده و سپس، توضیحاتی پیرامون کتاب، در اختیار خواننده قرار گرفته است.

در مقدمه مؤلف، به موضوع و اهمیت کتاب، اشاره شده است.

پس از آنکه ابن جوزی «الموضوعات» را نگاشت، بسیاری بر وی خرده گرفتند که‌ در‌ این کتاب، اشتباه و تساهل، بسیار است؛ چراکه برخی احادیث، آن‌گونه که ابن جوزی ‌ادعا کرده، ساختگی (موضوع) نیستند، بلکه فقط ضعیفند و حتی ابن صلاح‌ بر‌ این‌ عقیده است که چه‌بسا‌ حسن‌ یا‌ صحیح باشند. ابن حجر نیز در کتاب «الذب عن مسند أحمد»، برخی احادیثی را که ابن جوزی به‌‌عنوان‌ «موضوع‌» آورده، بررسی و رد کرده و از مسند احمد، دفاع می‌کند و حتی‌ گفته شده ابن حجر، به بازبینی «الموضوعات» ابن جوزی پرداخته است، ولی سیوطی می‌گوید: من در فهرست مصنفات‌ شیخ‌الاسلام‌ نگاه کردم... ولی چیزی درباره این تألیف نیافتم. این‌چنین بود‌ که‌ سیوطی، خود، این کار را انجام می‌دهد و بازنگری‌ای کلی بر کتاب دارد و برخی احادیثی را که‌ ابن‌ جوزی‌، موضوع و ساختگی دانسته، با شواهد و سندهایی رد می‌کند. پس از آن، کتابش را «النكت البديعات علی الموضوعات» (نکته‌های‌ تازه‌ درباره الموضوعات) نام می‌نهد و سپس کتابش را خلاصه می‌کند و برخی مطالب را نیز به‌ آن‌ می‌افزاید و «اللئالي المصنوعة في الأخبار الموضوعة» نام‌گذاری می‌کند. کتاب «اللئالي» مشهورتر است و ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد بن عراق، بر آن شرحی با عنوان «تنزيه الشريعة المرفوعة عن الأخبار الشنیعة الموضوعة» نگاشته است.

پس به‌طور کلی می‌توان گفت: علت و انگیزه نگارش‌ این‌ کتاب‌، «الموضوعات» ابوالفرج ابن جوزی است که در دو جلد، شماری از احادیث‌ را‌ جعلی و موضوع دانسته و سپس علما بر آن، اشکال کرده‌اند و گفته‌اند برخی احادیث، اصلا ساختگی نیستند، ولذا‌ «الموضوعات» را همراه با اشتباه و تساهل شمرده‌اند. سیوطی نیز آن را مورد بازنگری‌ قرار‌ داده و احادیث غیر موضوع را با آوردن‌ طرق‌ دیگر‌ روایت و رد دلایل ابن جوزی، ضعیف یا‌ حتی‌ حسن و صحیح دانسته است.

«الموضوعات» چگونه کتابی است

ازآنجاکه «النكت البديعات»، دوباره‌نگری‌ شده «الموضوعات» است، مناسب می‌نماید‌ که‌ کمی بیشتر‌ درباره‌ آن‌ بدانیم. «الموضوعات»، نوشته ابوالفرج عبدالرحمان بن‌ علی‌، معروف به ابن جوزی (م 597ق) است که در آن، ابن جوزی، قبل‌ از‌ ورود به اصل بحث، مقدمه‌ای نسبتا طولانی در چهار باب‌ آورده‌ است. در باب اول، مطالبی‌ در‌ مذمت و نکوهش دروغ آمده و در باب دوم، درباره حدیث «مَنْ كَذِبَ عليّ...» از پیامبر‌(ص)، توضیحاتی‌ آمده است. در باب سوم‌ به‌ نقد‌ و بررسی رجال حدیث‌ و سند‌، توصیه شده و در باب‌ چهارم‌، مباحث کتاب ذکر شده که در پنجاه باب آمده است و مؤلف، تعبیر «کتاب» را‌ برای‌ هر باب به‌کار برده است‌. پس‌ از آن‌، در‌ مقدمه‌ای‌ 180 صفحه‌ای، به اولین‌ «کتاب» از باب التوحيد می‌پردازد؛ به این ترتیب که پس از نقل کامل هر روایت‌ نظر‌ خود و دیگر بزرگان و علمای قبل از‌ خود‌ یا‌ هم‌عصرش‌ را با ذکر‌ علت‌ و عیب حدیث می‌آورد و راوی مورد نظر را از دیدگاه دیگر رجالیان، نقد می‌کند.

اما همان طور که گفته شد، بسیاری به «ابن جوزی» خرده گرفته‌اند که همه احادیثی که در کتابش آورده، جعلی و موضوع نیستند، بلکه حتی برخی تا درجه‌ صحیح هم می‌رسند؛ از جمله، ابن صلاح و عراقی در «الفقيه» در فصل «الموضوع» که معتقدند برخی احادیث، فقط ضعیفند.

مشخصات «النكت البديعات»

سیوطی‌ در‌ این کتاب، از اختصاراتی استفاده کرده است؛ مثلاً برای احمد از نشانه «د»، برای ابوداوود از نشانه «و»، برای ترمذی از نشانه «ذ» و برای نسایی از نشانه «ن» و برای بیهقی، از نشانه «ق» استفاده کرده‌ و 343‌ حدیث را در هجده باب نگاشته، که تعداد احادیث و نام هر باب چنین است: «باب التوحيد»، پانزده حدیث؛ «باب العلم»، شانزده حدیث؛ «باب‌ فضائل‌ القرآن»، هشت حدیث؛ «باب الطهارة‌»، سه‌ حدیث؛ «باب الصلاة»، 21 حدیث؛ «باب الجنائز»، 47 حدیث؛ «باب الحج»، ده حدیث؛ «باب البيع»، چهارده حدیث؛ «باب النكاح»، پنج حدیث؛ «باب الفرائض»، چهار‌ حدیث؛ «باب الجنايات»، هفت حدیث‌؛ «باب‌ الأطعمة»، نوزده حدیث؛ «باب اللباس»، ده حدیث؛ «باب الأدب والرقائق»، 71 حدیث؛ «باب بدء الخلق والأنبياء»، هیجده حدیث؛ «أشراط الساعة»، سه حدیث؛ «باب البعث»، شانزده حدیث؛ «باب المناقب»، 56 حدیث‌.

سیوطی‌ در پایان این هجده باب، در قسمت «تنبیه» متذکر می‌شود: در این سیصد حدیثی که متهم به جعلند و او آورده است، یک حدیث از صحیح مسلم و یک حدیث از صحیح‌ بخاری‌ (به روایت‌ از حماد بن شاکر) از مسند احمد، 38 حدیث، از سنن ابی‌داوود، نه حدیث، از سنن‌ ترمذی، سی حدیث، از سنن نسایی، ده حدیث، از سنن ابن‌ ماجه‌، سی‌ حدیث و از مستدرک حاکم، شصت حدیث در این تعداد هستند. پس به‌طور کلی، از صحاح سته و ‌‌مسند‌ و مستدرک، 130 حدیث در «النكت البديعات» آمده است. از دیگر کتاب‌ها، مثل «المؤلفات»‌ بیهقی‌، صحیح‌ ابن خزیمه و ابن حبان، مسند الدارمي و تاريخ البخاري و سنن دارقطنی احادیث آمده است.

طولانی‌ترین‌ باب‌های کتاب، «باب الأدب والرقائق» است با 71 حدیث در 65 صفحه، «باب‌ المناقب» با 56 حدیث‌ در‌ 54 صفحه و «باب الجنائز» با 47 حدیث در 41 صفحه. دیگر باب‌هایی که شامل احادیث بیشتری می‌شوند، عبارتند از: «باب الصلاة» با 21 حدیث، «باب الأطعمة»، با نوزده حدیث، «باب بدء‌ الخلق والأنبياء» با هجده حدیث.

شاید اینها نشان می‌دهد که در آن دوره، چه مسائلی بیشتر مورد توجه بوده و چه اشکالاتی می‌گرفته‌اند؛ برای مثال، نکته‌های اخلاقی و لطائف (باب الأدب والرقائق) یا فضیلت‌شماری‌ (باب‌ المناقب) که از نظر ابن جوزی جعلی‌اند، سیوطی از آنها دفاع کرده است.

شیوه مؤلف و نمونه

مؤلف پس از ذکر شماره و کلمه «حدیث» و نیز برخی اختصارات، برای اینکه تعیین کند چه کسانی این روایت را در کتابشان آورده‌اند، اولین راوی‌ از‌ پیامبر(ص) (صحابی) را ذکر می‌کند، سپس مقدار کوتاهی از حدیث را، علی طريقة الأطراف، می‌آورد و در آخر با کلمه «الحديث» نشان می‌دهد که روایت، ادامه دارد. سپس علت‌ حدیث‌ را با ذکر راوی جرح و قدح‌شده از نظر ابن جوزی بیان می‌کند و بعد از آن، با ذکر کلمه «قلت»، نظر‌ دیگر‌ رجالیان‌ مخالف را که اغلب راوی‌ مورد‌ نظر‌ را یا جرح یا حداقل در آوردن از کذب و جعل، تأیید می‌کنند و در آخر، نظر خود را بیان می‌کند و یا اگر‌ کسانی‌ باشند‌ که این روایت را در کتاب‌هایشان ذکر کرده‌اند‌ یا‌ مشابه آن را آورده‌اند، برای شاهد مثال، می‌آورد.

یک نمونه

برای آشنایی دقیق‌تر با شیوه کار، یک روایت از این‌ کتاب را می‌آوریم: «حديث أبي هريرة: «إن اللّه قرأ طه ويس» الحديث. أعله بإبراهيم بن‌ مهاجر‌، منكر‌ الحديث متروك. قلتُ: قد قال فيه ابن معين: ليس به بأس‌. والحديث أخرجه الدارمي في مسنده وابن خزيمة في التوحيد والبيهقي في شعب الإيمان و قد قال - أعني‌ البيهقي‌ -: إنه‌ لا يخرج في تصانيفه حديثاً يعلمه موضوعاً ومسند الدارمي أطلق عليه جماعة إسم‌ الصحيح‌، ثم‌ وجدت الحديث ورد من طريق آخر عن أنس مرفوعاً. أخرجه الديلمي في مسند الفردوس». این‌ روایت‌، اولین روایت «النكت البديعات» است... این روایت به‌واسطه وجود ابراهیم بن‌ مهاجر‌، که‌ منکر الحدیث و متروک است، اشکال دارد و بیمار محسوب می‌شود. بعد از «قلت» نظر سیوطی‌ بر‌ رد ادعای ابن جوزی آغاز می‌شود.

شیوه استدلال سیوطی در این حدیث، چنین است که از قول ابن‌ معین‌، جرح‌ واردشده بر ابراهیم بن مهاجر را رد می‌کند. سپس با استناد‌ به‌ اینکه دارمی در مسندش (که عده‌ای بر آن کتاب اسم «الصحیح» اطلاق کردند)، این حدیث را‌ آورده‌ و همین‌طور، ابن خزیمه در کتاب «التوحید» و بیهقی در «شعب الإیمان» (و درباره شعب‌ الإيمان‌ هم بیهقی گفته در تصانیفم از حدیثی‌ که‌ به‌‌وضوح، موضوع و جعلی است، استفاده نمی‌کنم) و در‌ آخر‌، سیوطی می‌گوید: این حدیث را از طریقی دیگر از انس به‌صورت مرفوع‌ در‌ «مسند الفردوس» دیلمی یافته است‌ و به‌ این ترتیب‌، حدیث‌ را‌ از اتهام جعلیت، مبرا می‌کند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، توضیحاتی درباره روایات مذکور در متن، ارائه گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فرجامی، اعظم، «بررسی کتاب النكت البديعات علی «الموضوعات»»، پایگاه مجلات تخصصی نور، علوم حدیث، زمستان 1382، ‌شماره 30 (از صفحه 263 تا 277).

وابسته‌ها

كتاب الموضوعات