تحکیم العقول في تصحیح الأصول
تحكيم العقول في تصحيح الأصول، اثر حاکم ابوسعید محسن بن محمد بن کرامی جشمی بیهقی (رمضان 413ق/دسامبر 1022م)، فقیه، مفسر، متکلم و دانشمند جامع حنفی، معتزلی - زیدی، در عقاید و کلام زیدیه با روش عقلی و استفاده از کتاب و سنت و اجماع است.
| تحکیم العقول في تصحیح الأصول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جشمی، محسن بن محمد (نويسنده) وجیه، عبدالسلام بن عباس (محقق) |
| عنوانهای دیگر | التحکیم العقول في علم الأصول ** التحکیم العقول في الأصول |
| ناشر | مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية |
| مکان نشر | اردن - عمان |
| سال نشر | 1421ق - 2001م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | زیدیه - عقاید - کلام زیدیه - قرن 5ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 3ت2ح 214 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
جایگاه حاکم ابوسعید
در میان عالمان زیدی ایرانی، نام حاکم جشمی به دلیل اعتبار و کثرت آثار وی شهرت فراوانی دارد[۱]. جشمی از نسل محمد بن حنفیه بوده، ولی خانواده وی به نسب علوی مشهور نبودهاند[۲].
وی در علم کلام، تفسیر، فقه، تاریخ و حدیث دارای جایگاه والا و تألیفات گرانقدری میباشد و از علمای مشهور مکتب جبایی معتزله بعد از قاضی عبدالجبار بود و خلاصه افکار و آرای معتزله، خصوصا در تفسیر و کلام به وی منتهی میشود[۳].
وی چهلودو کتاب تألیف کرده، که برخی از آنها به فارسی بوده است. بسیاری از نگاشتههای وی به یمن رسیده و در آنجا اعتبار والایی در میان عالمان زیدی به دست آورده است و کرارا در آثار زیدی از او به «الحاكم» یاد شده است[۴].
حاکم جشمی عالم حنفی معتزلی، در اواخر زندگی خود بهطور کامل به زیدیه گروید و کتابهایی را در عقیده امامت و فقه زیدیه تحریر نمود[۵].
جایگاه تحكيم العقول و محتوای آن
از آثار گمشده حاکم جشمی که تا این اواخر تصور بر نبود آن میرفت، کتابی در کلام به نام «تحكيم العقول في تصحيح الأصول» بوده است[۶].
کتاب را برخی «تحكيم العقول في الأصول» و بعضی دیگر «تحكيم العقول في علم الأصول» نامیدهاند. حاکم در ابتدای کتاب در بیان علت تألیف اثر خود، از لزوم آشنایی با حق و اهل حق سخن گفته و به دلیل لزوم تألیف اثری در این باب اشاره کرده است.
وی معتقد است در این کتاب به نکات عمدهای از دلایل عقلی و کتاب و سنت و اجماع، اشاره داشته و آشکار نموده است که این موارد باهم توافق داشته و تناقض و اختلافی را در پی ندارند[۷].
در این کتاب از سخن گفتن در مسائل دقیق کلامی (دقائق الكلام)، خودداری کرده و در پنج فصل از مباحث اولیه و لازم عقلی، توحید، عدل، نبوت و شرایع بحث کرده است.
در بخش اول (في ذكر مقدمات لا بد منها)، حاکم از بحثهای اولیه توحید، لزوم تمییز نهادن میان حق و باطل سخن گفته است.
بحث فصل دوم کتاب (الكلام في حدوث العالم و إثبات المحدث و صفاته)، با اشاره به لزوم تأمل عقلی در معرفت و شناخت خدا آغاز شده است. مهمترین موضوع این گفتار، بحث حدوث عالم و بهتبع آن، لزوم بودن محدثی برای عالم است. از مسائل دیگر مورد بحث جشمی در این بخش، موضوع نفی طبایع و رد آنها، رد بر منجمان و ادعای تأثیر نجوم بر عالم بهعنوان محدث و صفات ثبوتی و سلبی خداوند است. به علت اختلافی بودن صفات سلبی خداوند، حاکم با تفصیل بیشتری به این موضوع پرداخته است.
فصل سوم، بحث تعدیل و تجویز، گفتار مفصل کتاب است که حاکم بهتفصیل آرای مخالفان و معتقدان را آورده است. بحث از لزوم نبوت، صفات پیامبر و طریق معرفت و شناخت پیامبر، موضوعهای تشکیلدهنده بخش چهارم (الكلام في النبوات) است.
فصل پنجم و خاتمهبخش کتاب (الكلام في الشرائع)، به بحث از مسائل کلامی چون وعید، شفاعت، منزلة بین المنزلتین، توجه و احکام اهل آخرت اختصاص یافته است.
کتاب به شیوه پرسش و پاسخ (إن قال... قلنا)، تنظیم شده و از نکتههای بااهمیت آن، نقل برخی مناظرات عالمان معتزلی است[۸].
روش نویسنده در این کتاب، مبتنی بر عقل و دلیل و منطق و بهدور از حشو و تلفیق و مغالطه بوده و خلاصهای است از تلاش عالمانی که با این شیوه و بدون تعصب از حق و عدل، بحث کردهاند[۹].
فهارس مختلف (اعلام، آیات، احادیث)، بر سهولت استفاده از کتاب افزوده است. بیتردید این کتاب را باید برگی دیگر از دفتر اعتزال و از غنایم روزگار دانست که اینک به شیوهای کاملا محققانه در اختیار اهل تحقیق قرار گرفته است[۱۰].