تحلیل وزن شعر عامیانه فارسی همراه 1000 مصراع شعر عامیانه و تقطیع آنها
| تحلیل وزن شعر عامیانه فارسی همراه 1000 مصراع شعر عامیانه و تقطیع آنها | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | طبیب‌زاده، امید (نویسنده) |
| ناشر | کتاب بهار |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 7ـ18ـ7067ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
تحلیل وزن شعر عامیانه فارسی همراه 1000 مصراع شعر عامیانه و تقطیع آنها تألیف امید طبیب‌زاده، این ویراست تصویر صحیح‌تر و کامل‌تر از اشعار عامیانۀ فارسی به دست می‌دهد؛ به‌اندازه‌ای که بتوان از آن برای ادامۀ راه و پرداختن به مباحث نظری عمیق‌تر درحوزۀ وزن شعر عامیانۀ فارسی و وزن دیگر اشعار شفاهی ایران استفاده کرد.
ساختار
کتاب در ده فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
این ویراست تصویر صحیح‌تر و کامل‌تر از اشعار عامیانۀ فارسی به دست می‌دهد؛ به‌اندازه‌ای که بتوان از آن برای ادامۀ راه و پرداختن به مباحث نظری عمیق‌تر درحوزۀ وزن شعر عامیانۀ فارسی و وزن دیگر اشعار شفاهی ایران استفاده کرد. شاید هنوز برخی از پژوهشگران تحت تأثیر وزن کمّی شعر عروضی فارسی، تصور کنند وزن شعر عامیانۀ فارسی نیز کمّی یا عروضی است و نه زمانی و تکیه‌ای ـ هجایی. قطعاً آنان با جستجو در ساختار این شعر دلایلی برای اثبات ادعای خود می‌یابند؛ اما این پژوهشگران باید توجه داشته باشند برای اثبات چنین ادعایی فقط یافتن چند نشانۀ کلی و بررسی چند مصراع یا چند قطعۀ شعر کفایت نمی‌کند و توصیف کامل هر وزنی مانند توصیف پدیدۀ زبانی دیگر، بیش از آنکه مبتنی بر کلیات باشد، منوط به پرداختن به جزئیات و تبیین تک‌تک آن جزئیات در پیکرهای انبوه از شواهد گوناگون است. چنین توصیفی باید چند ویژگی داشته باشد؛ اول اینکه با اصول رده‌شناختی وزنهای جهان هم‌خوانی داشته باشد؛ دوم اینکه بر اساس پیکرهای واقعی و مفصل صورت گرفته باشد و نه فقط بر اساس چند قطعه شعر برگزیده و محدود؛ سوم اینکه قواعد مطابقۀ آن روشن و محدود باشد. در واقع وقتی تحلیل‌های گوناگونی از پدیدۀ واحدی وجود داشته باشد، نهایتاً آن تحلیلی به عنوان تحلیل صحیح و نهایی انتخاب می‌شود که به گونۀ کامل‌تری از هر سه ویژگی فوق برخوردار باشد و نگارنده در این کتاب کوشیده تا به چنین تحلیلی دست یابد. در این کتاب تنها بر اساس سه اختیار شاعری و یک ضرورت وزنی، تحلیل یک‌دستی از وزن پیکرهای بالغ بر هزار مصراع شعر فارسی عرضه شده است. طبق تحلیل نویسنده، شعر عامیانۀ فارسی مانند غالب شعرهای عامیانه و کودکانه در تمام زبان‌های جهان، دارای وزنی زمانی و تکیه‌ای است؛ اما این شعر در عین حال از این حیث که تکیه‌های وزنی‌اش بر روی هجاهای بلند یا سنگین قرار می‌گیرد، دارای ویژگی‌های وزنی خاص خود نیز هست.
در این کتاب از بیش از هزار مصرع شعر عامیانه به لهجۀ فارسی تهرانی به عنوان پیکره استفاده شده است. این اشعار که غالب آنها در فصل پایانی کتاب آورده شده، از افواه یا مآخذ مکتوب گوناگون گردآوری شده و در میان آنها از قدیمی‌ترین و جدیدترین اشعار عامیانۀ فارسی وجود دارد. برای دستیابی به قرائت صحیح اشعار مکتوب، علاوه بر شمّ وزنی، از کمک گویش‌وران بسیاری در سنین گوناگون نیز استفاده شده است.
در فصل نخست ضمن برشمردن ویژگی‌های وزن شعر عامیانۀ فارسی، بحث شده که مهم‌ترین ویژگی یا عاملی که شعر عامیانۀ فارسی را از شعر عروسی کلاسیک فارسی متمایز می‌کند، به وزن آن مربوط می‌شود و ویژگی‌های دیگر در این میان چندان اهمیتی ندارد.
در فصل دوم پنج دیدگاه گوناگون دربارۀ وزن شعر عامیانۀ فارسی معرفی و نقد شده و دستاوردهای هریک از این تحقیقات به تفصیل برشمرده شده است. در این فصل نویسنده در نهایت به این نتیجه رسیده که از میان این محققان، ادیب طوسی و ساسان فاطمی بهتر و دقیق‌تر از دیگران به ویژگی‌های وزن در این شعار پی برده‌اند و این کتاب نیز در ادامه و تکمیل تحقیقات همین دو نفر نگاشته شده است.
فصل سوم کتاب به بحث رده‌شناسی وزن‌ها اختصاص دارد. در این فصل ابتدا تعریفی از وزن شعر به دست داده شده و سپس به مجادلۀ قدیم بین دو دسته از پژوهشگران حوزۀ وزن شعر، یعنی ضرب‌گرایان و وزن‌گرایان پرداخته شده است. سپس در این فصل بحث شده که وزن شعر عامیانۀ فارسی مانند وزن شعرهای عامیانه در قریب به اتفاق زبان‌های دنیا، از زمره وزنهای زمانی است و توصیف کامل آن بدون بهره‌گیری از اصطلاحات و مفاهیم موسیقی و ضرب‌آهنگ میسر نیست. در این فصل پس از معرفی و نقد آراء محققان گوناگون در حوزۀ رده‌شناسی وزن‌ها، به شرح آراء و انگارۀ رده‌شناسی آرویی پرداخته شده که انگارۀ اصلی نویسنده در این کتاب نیز بوده است.
در فصل چهارم که بخش اصلی این کتاب است، نشان داده شده که وزن شعر عامیانۀ فارسی مطلقاً وزنی کمّی یا عروضی، مانند وزن شعر کلاسیک فارسی نیست؛زیرا در وزن شعر عروضی نه ضرب آوا یا تکیه وزنی وجود دارد و نه هجای سکوت؛ در حالی که توصیف کامل وزن شعر عامیانه بدون استفاده از چنین مفاهیمی، که خاص وزنهای زمانی و تکیه‌ای هست، امکان‌پذیر نیست. آن عاملی که وقوع مکرر و نظم‌مندش وزن را در شعر عامیانۀ فارسی پدید می‌آورد، چیزی جز تکیۀ وزنی نیست و به همین اعتبار وزن این شعر را باید تکیه‌ای دانست. در این فصل توصیفی ساده و جامع از وزن شعر عامیانۀ فارسی به دست داده شده که در آن تنها با استفاده از سه اختیار شاعری (قاعدۀ وزنی) و یک ضرورت شعری (قاعدۀ زبانی یا نوایی) می‌توان وزن تمام اشعار عامیانۀ فارسی را توصیف کرد. مزیت دیگر این شیوۀ توصیف این است که با جهانی‌های رده‌شناختی وزن در مورد دیگر شعرهای عامیانه و کودکانۀ جهان مطابقت و هم‌خوانی دارد.
در فصل پنجم انگارۀ ساده‌ای برای طبقه‌بندی انواع گوناگون وزنهای شعر عامیانه پیشنهاد شده است؛ در این طبقه‌بندی ابتدا وزن‌ها به دو طبقه کلی وزنهای «سرضرب» و وزنهای «ضرب بالا» تقسیم شده است. وزنهای سرضرب وزن‌هایی هستند که میزان یا رکن اولشان کامل است و با هجای سکوت آغاز می‌شود؛ اما وزنهای ضرب بالا وزن‌هایی هستند که میزان یا رکن آغازین آنها ناقص است؛ چون با هجای سکوت آغاز می‌شوند. سپس در هر یک از دو طبقۀ فوق، وزن‌ها بر حسب تعداد رکن‌هایشان از کوچک به بزرگ مرتب شده است. مزیت این شیوۀ طبقه‌بندی در این است که در آن تمام وزنهای مشابه، یعنی وزن‌هایی که می‌تواند در درون شعری واحد کنار هم قرار بگیرند، یک‌جا و کنار هم ظاهر می‌شوند.
فصل ششم کتاب به مقایسۀ مختصر وزن شعر عامیانۀ فارسی و وزن شعر عامیانه و کودکانۀ انگلیسی اختصاص دارد. از این فصل می‌توان به عنوان مقدمه‌ای برای آشنایی با رده‌بندی وزنهای زمانی استفاده کرد. دیگر اینکه پیگیری مطالعات نظری در حوزه وزن‌شناسی بدون آشنایی با دو وزن رایج در زبان انگلیسی، یعنی وزن نوایی تکیه‌ای در اشعار رسمی انگلیسی و وزن زمانی تکیه‌ای رایج در اشعار کودکانۀ آن زبان میسر نیست؛ پس از این فصل می‌توان به عنوان درآمدی مختصر برای آشنایی با وزن کودکانۀ اشعار انگلیسی نیز استفاده کرد.
در فصل هفتم به ریشه‌یابی شباهت‌های دو وزن عروضی و عامیانۀ فارسی پرداخته شده و کوشیده شده تا ثابت شود که در اوایل شکل‌گیری زبان فارسی دری به عنوان زبان رسمی ایران، وزن عروضی را شاعران عربی‌دان و عربی‌سرای دربارها به عنوان یک ضرورت اجتماعی و فرهنگی، از روی وزن عروضی شعر عرب و با بهره‌گیری از شکل پایه‌ها و رکن‌های شعر عامیانۀ فارسی به وجود آوردند.
در فصل هشتم ابتدا به اختصار مبانی واج‌شناسی نوایی معرفی شده و سپس نویسنده کوشیده تا بر اساس آرای سلکیرک، نسپور، فوگل و هیز وزن شعر عامیانۀ فارسی در چارچوب این نظریه بررسی و توصیف کند. بازنمایی ساخت سلسله‌مراتبی وزنهای رایج در شعر عامیانه در قالب نمودارهای درختی، شرح قواعد نگاشتی، یا پیوندهای متناظر میان سازه‌های دو ساخت نوایی و وزنی در وزن شعر عامیانۀ فارسی و در نهایت استخراج و صورت‌بندی قواعد مطابقۀ این وزن در قالب دو دستۀ قواعد وزنی (اختیارات شاعری) و قواعد نوابی (ضرورت‌های شعری) از دیگر مباحث این فصل است.
فصل نهم شامل حدود هزار مصراع شعر عامیانه به همراه تقطیع آنها است. اشعار این فصل به ترتیب حروف الفبای مصراع نخست آنها تبویب‌بندی شده و تلاش شده تا اشعاری در این فصل گنجانده شود که در میان مردم متداول بوده و سینه‌به‌سینه به دورۀ حاضر رسیده است. همچنین برخی از سروده‌های شعرای معاصر مانند دهخدا، بهار، نیما، شاملو و فروغ فرخزاد که به وزن تکیه‌ای هجایی بوده، در این فصل به عنوان نمونه آورده شده است.
فصل دهم فصل پایانی این کتاب است که در واقع مدخلی است برای پرداختن به بحث درباره وزن فاخر شعر عروضی. وزن شعر کلاسیک فارسی از حیث ساخت پایه‌هایش بر اساس ویژگی‌های وزن شعر عامیانه شکل گرفته است و اصلاً به همین دلیل شعر کلاسیک فارسی از قدیم دارای دو خوانش متفاوت افاعیلی (کمّی) و اتانینی (تکیه‌ای) بوده است. در این فصل نشان داده شده که چگونه هم به علت تحول زبان و از بین رفتن ارزش واجی مقولۀ کمیت در زبان فارسی، هم به علت ضعیف شدن نقش شعر در زندگی فرهنگی ایرانیان، خوانش فاضلانۀ افاعیلی ضعیف‌تر شده و در عوض خوانش عامیانۀ اتانینی قوت گرفته و شیوع یافته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات