تحفة العالم و ذيل التحفة، سفرنامه و خاطرات
| تحفة العالم و ذیل التحفة، سفرنامه و خاطرات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شوشتری، میر عبداللطیف خان (نویسنده) موحد، صمد (اهتمام) |
| ناشر | طهوری |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1363 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | عراق - سیر و سیاحت هند - سیر و سیاحت |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2097 /و62ش9* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تحفه العالم و ذيل التحفه، تألیف میرعبدالطیف خان شوشتری، كتابى است به زبان فارسی كه به موضوعات تاريخى و جغرافيايى و شعر و ادب فارسی و هندشناسى مى‌پردازد.
انگيزه مؤلف از نگارش اين اثر به دست دادن آگاهى‌هایى از اوضاع شوشتر و شمهاى از محاسن و فضايل اجداد و اعمام و بنى‌اعمام خود بوده است.
اهميت
كتاب تحفه العالم، اثر ماندگار از يك ایرانى آگاه به زمان خود و جهان پيرامونى مى‌باشد. تحفه‌العالم درست زمانى به نگارش درآمد كه از يك سو دانش و صنعت غرب و از سوى ديگر رويه استعمارى اروپا پا به پاى يكديگر، اوج قدرت خود را آغاز كرده بودند. عبداللطيف اين تحولات را با انديشه‌اى كنجكاوانه و با بهره‌جويى از پيوند خود با بلندپايگان سياسى و اجتماعى هند دريافت و در تحفه‌العالم منعكس كرد و به همين دليل است كه تحفه العالم از اهميت تاريخى فراوانى برخوردار مى‌باشد.
ساختار
كتاب در يك مقدمه و نوزده فصل تدوين گرديده است و اگر ذيل آن نيز فصلى از كتاب به شمار آيد، شمار باب‌هاى كتاب به بيست مى‌رسد؛ اما تمامى فصول كتاب، سفرنامه نيست، بلكه بخش سفرنامه از فصل پانزدهم كتاب آغاز مى‌شود.
گزارش محتوا
«تحفه العالم» به كسر لام، گزارش ديده‌ها و شنيده‌هاى مؤلف از 1190 تا 1216ق. در نواحى غربى ایران، عراق و هند است. مؤلف بعدها ذيل ناتمامى بر اين كتاب افزوده كه گزارش سفرهاى او از 1216 تا 1219ق. است.
مؤلف سفرنامه‌اش را به نام پسر عم خود سيد ابوالقاسم مير عالم بهادر، از كارگزاران دستگاه ادارى هند نوشته و به همين خاطر آن را تحفه العالم ناميده است.
فصل اول تا پانزدهم كتاب مطالبى؛ چون جغرافياى تاريخى شوشتر، وصف امامزاده‌ها و بقعه‌هاى آن، تبارنامه سادات نوريه، تبارنامه سادات مرعشى، و سرانجام زندگی‌نامه بزرگان نواحى غرب ایران را در بر مى‌گيرد.
مؤلف كه از نخستين غربزدگان ایرانى و شيفته فرهنگ و تمدن اروپايى است، در فصل پانزدهم به شرح پيشرفت‌هاى اروپا در زمينه‌هاى گوناگون و گزارش آداب و سنن اروپاييان مى‌پردازد و از نخستين ایرانیانى است كه از نجوم كوپرنيكوسى و گفته‌هاى نيوتن درباره جاذبه زمين سخن مى‌گويد و در آنها به ديده تحسين مى‌نگرد.
او از كشفيات تازه جغرافيايى در سراسر كره زمين؛ علل به وجود آمده جزاير، معادن، رودخانه‌ها، پيدايش ارض جديد(آمريكا) و برخى از ويژگى‌هاى آن و شهر لندن و بعضى از ويژگى‌ها و فعالیت‌های خدماتى دولت در آن، مانند فراهم كردن آب، روشن ساختن خيابان‌ها، اقدامات عمرانى دولت انگليس در امر راه سازى، مدارس و دارالشفاهاى افزون از شمار نيز سخن رانده است. ستيز كليسا و حكومت، تبليغات خرافه‌آميز پاپ و اينكه «اكنون تمام فرنگيان پيروى حكما كنند و در امر مذهب پرده‌اى دارند» امورى است كه او را به خود متوجه كرده است.
تحفه العالم در بخش‌هایى كه به توصيف شهرها و نواحى هند، آب و هوا و فرآورده‌هاى كشاورزى آن سرزمين و آداب و رسوم و جشن‌ها و پرستشگاه‌ها و باورهاى هندیان مى‌پردازد، آگاهى‌هاى فراوانى درباره سرزمين و مردم هند و چگونگى رخنه استعمارگران اروپايى، به ويژه انگليسى، در اين سرزمين به دست مى‌دهد. شايد از اين لحاظ، تحفه‌العالم جزء معدود كتاب‌هایى باشد كه درباره جزئيات زندگى مردم هند به زبان فارسی تألیف شد كه خود نشان دهنده دقت نظر و باريك بينى مؤلف است.
مؤلف در ذيل كتابش گزارشى درباره حمله وهابيان به اماكن مقدس شيعه در عراق و كشتار شیعیان كربلا دارد و پس از آن از سرگذشت شيخ عبدالوهاب، پايه‌گذار فرقه وهابيه در عربستان و كارهاى او ياد مى‌كند. وى در نوشتن اين كتاب از تذكره شوشتر، نوشته عموى خود سيد عبدالله و تذكره حزين، نوشته شيخ محمد حزين لاهيجى فراوان بهره برده است؛ اما با اينكه گه‌گاه عين مطالب اين دو كتاب را رونويس مى‌كند، هيچ ذكرى از منابع خود به ميان نمى‌آورد.
ويژگى‌ها و كاستى‌ها
هر چند تحفه العالم از معدود نوشته‌هایى است كه توانسته تا حدودى دگرگونى وقايع پيرامونى را به دور از تعصبات كليشه‌اى به تصوير بكشد و مسائل مهم زمان خود را براى ایرانیان به يادگار گذارد؛ ولى خالى از كاستى نيست. برخى كاستى‌هاى آن عبارت است از:
عدم انعكاس چهره استعمارى غرب: آنچه در اين نوشته و ديگر نوشته‌هاى همگون به چشم مى‌خورد، عدم توجه به روش استعمارى غرب مى‌باشد؛ روشى كه استعمارگران در مقاطع مختلف، تاكتيك‌هاى متفاوتى را اتخاذ می‌كردند كه عبارت بود از استعمار اقتصادى و گاهى ديگر استعمار سياسى - فرهنگى. بر اين اساس، وى نه تنها به اين راهبرد اشاره نمى‌كند، حتى در مواردى سعى مى‌كند بر آن سرپوش گذارد. تمام توجه شوشترى به دانش و ترقى اروپا معطوف مى‌باشد؛ در حالى كه در همان زمان، خاورميانه و به خصوص ایران از ستم استعمارگران به ظاهر مترقى در امان نبودند. پيشرفت علوم و تكنولوژى باعث مى‌شود كه اين گونه افراد نتوانند غرب را با همه ويژگى‌هایش دريابند. او غرب را مهد پيشرفت مى‌داند؛ ولى به اين نكته توجه ندارد كه علت عقب ماندگى كشور خودش(ایران) و ديگر كشورها چه مى‌تواند باشد؟
عدم توجه به مبانى معرفت شناختى غرب: تحفه‌العالم بدون توجه به مبانى نظرى و معرفت شناختى غرب، نه تنها آن را مورد نقد قرار نمى‌دهد، بلكه آن را به ایران «سنتى» نيز تجويز مى‌كند و بدون در نظر گرفتن تمايزها بر تقليد، اقتباس و دريافت تكنولوژى بدون انديشه و متد علمى پافشارى مى‌كند. بى‌توجهى به مبانى انديشه‌اى موجب شده است تا تحفه‌العالم نيز مانند گزارش‌هاى ديگر سفرنامه‌نويسان ایرانى به صورت جْنگى از داستان‌هاى عجيب تبديل شود؛ زيرا شوشترى، اگر چه بر پايه ديده‌هاى خود از شيوه فرمانروايى انگليسى‌ها در هند و شنيده‌هایش از سرزمين انگلستان وصفى كمابيش سازگار با واقعيت به دست مى‌دهد؛ اما از آن جا كه نمى‌تواند شالوده نظرى دگرگونى‌هاى غرب را توضيح دهد، ناچار نوشته او از محدوده يك گزارش فراتر نرفته است و در تحليل چرايى آنها چندان موفق به نظر نمى‌رسد. نگاه شوشترى به غرب، در صنعت و تكنولوژى خلاصه مى‌شود، در حالى كه صنعت و تكنولوژى تنها ظواهر تمدن غرب بوده و هستند. آنچه فرهنگ غرب را از ديگر فرهنگ‌ها به ويژه فرهنگ ایران اسلامى متمايز مى‌كند، آن است كه آن فرهنگ برمبانى هستى شناختى و انسان‌شناختى خاص؛ يعنى برپايه‌هاى اومانيسم و ليبراليسم استوار است؛ اصولى كه نه تنها در فرهنگ اسلامى جايگاهى ندارد، بلكه در چالشى جدى با آن قرار دارند.
مستندهاى ضعيف: روايت‌هاى او از مغرب زمين يا تنها به شنيده‌ها مستند مى‌باشد يا در بعضى موارد، خود از نحوه سلوك انگلیسیان مقيم در هند اين مطالب را برداشت كرده است. به هر صورت، نوشته‌هاى شوشترى در مقابل ديگر سفرنامه‌ها كه نويسندگان آن از نزدیک شاهد اعمال و رفتار غربیان بوده و طبق مشاهده‌هاى خود گزارش كرده‌اند، ارزش كمترى دارد، البته اين واقعيت بدان معنا نيست كه ارزش تاريخى كتاب را زير سؤال برده باشيم.
وضعیت کتاب
كتاب؛ مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم محقق، آقاى صمد موحد و فهرست نام اشخاص، اماكن، كتب و فهرست مصطلحات و نوادر اسماء و لغات و تركيبات مى‌باشد.
منابع مقاله
1- انوشه، حسن، دائرةالمعارف تشيع، ج4، ص167.
2- صوفى نياركى، تقى، گزارش فرنگ؛ نگاهى به اولين سفرنامه‌هاى نوشته شده در ایران، زمانه، شماره 24.
3- سايت كتابخانه تاريخ اسلام: www.historylib.com.
4- مقدمه محقق كتاب، صمد موحد.