تحفة الأسماع و الأبصار بما في السيرة المتوكلية من غرائب الأخبار

تحفة الأسماع و الأبصار بما في السيرة المتوكلية من غرائب الأخبار
پدیدآوران	جرموزی، مطهر بن محمد (نويسنده) هجری، عبدالکریم بن عبدالمجید (محقق)
عنوان‌های دیگر	سيرة الإمام المتوكل علی الله اسماعیل بن القاسم (1019 - 1087ق)
ناشر	مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية
مکان نشر	یمن - صنعا
سال نشر	2002م , 1423ق
چاپ	1
موضوع	زيديه - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏/ج4م2 56/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تحفة الأسماع و الأبصار بما في السيرة المتوكلية من غرائب الأخبار، تألیف مطهر بن محمد جرموزی (متوفی 1076ق)، شرح‌حال امام زیدیه متوکل علی‌الله اسماعیل بن قاسم (متوفی 1087ق) و حوادث زمان اوست. تحقیق کتاب به قلم عبدالحکیم بن عبدالمجید هجری است.

ساختار

کتاب مشتمل بر سه بخش است:

1. مقدمه محقق (در بیش از 80 صفحه).
2. متن کتاب: بدون تبویب و فصل‌بندی. عناوین را نیز محقق اثر افزوده و آنها را در کروشه قرار داده است.
3. ملحقات در چهار عنوان.

شیوه جرموزی با شیوه مورخین معاصرش مانند یحیی بن حسین نویسنده «بهجة الزمن» که حوادث را به شیوه سال‌نگاری نوشته متفاوت است. جرموزی از شیوه پیاپی‌نگاری داستان‌وار پیروی کرده است. همچنین به تعیین زمان و تاریخ حوادث اهتمام ورزیده است‏.

گزارش محتوا

نویسنده، معاصر با سه امام زیدیده بوده و کتابش حاوی زندگی و وقایع دوران این سه است. در خصوص شرح‌حال این سه امام زیدیه، علاوه بر منابع عمومی متأخر همچون التحف‌ شرح‌ الزلف، بهترین منبع سه تألیف‌ مستقل‌ مطهر بن محمد جرموزی (متوفای1076/1077 ق) است که با نام‌های «النبذة المشيرة الی جمل من عيون السيرة»، «الجوهرة المنيرة في تاريخ الخلافة المؤيدية» و «تحفة الأسماع و الأبصار بما في السيرة المتوكلية من غرائب الأخبار»، به ترتیب به سیره امام قاسم بن‌ محمد‌ و دو فرزندش مؤیدبالله و متوکل‌علی‌الله‌ اختصاص‌ یافته است‏.

محقق، معتقد است این اثر از آثار کمیاب در مقطع زمانی خود به شمار می‌رود و دراین‌باره می‌گوید: فترت بین سال‌های 1054-1087ق مقطع زمانی است که بسیاری از مورخین به آن توجه نکرده‌اند؛ جز کلمات اندکی که در سطرهایی آمده است. بنابراین تصمیم به استقساء موضوعی از خلال مخطوطات تاریخی نمودم زیرا آنچه در رابطه با این زمان نوشته شده همانند قطراتی در دریایی وسیع است. پس از جستجو در مخطوطات تاریخی و اطلاعاتی که از کتابخانه جامع بزرگ صنعا به‌دست آوردم، آنچه را می‌خواستم در نسخه خطی با نام «تحفة الأسماع و الأبصار بما في السيرة المتوكلية من غرائب الأخبار» نوشته مطهر بن محمد جرموزی (متوفی 1977ق/ 1666م) یافتم. دقت و فراگیری معلومات این نسخه، ناظر بودن نویسنده بر حوادث و بیش از همه نزدیکی جرموزی به امام زیدی متوکل علی‌الله اسماعیل اهمیت این نسخه را روشن می‌سازد؛ البته برخی نوشته‌هایی وجود دارند که تاریخ این مقطع زمانی را نوشته‌اند، مانند یحیی بن حسین در «بهجة الزمن في حوادث الیمن» و عبدالله بن علی وزیر در «تاريخ الحلوی و صحائف المن و السلوی»؛ اما این دو شخصیت مانند جرموزی شاهد عینی اتفاقات نبوده‌اند‏.

جزموزی مورخ، همان‌طور که از خلال عبارات مورداستفاده‌اش در نقل حمله بر اتراک روشن است، طرفدار ائمه زیدی بوده است؛ البته این موضوع از اهمیتش نمی‌کاهد و بر محتوی آن تأثیر نمی‌گذارد. بنابراین این اثر مشتمل بر تاریخ مفصل فرجه‌ای از مهم‌ترین فترات تاریخ یمن جدید است. لذا با توجه به اهتمام نویسنده به دگرگونی‌های سیاسی در این زمان به ذکر بخش‌های اجتماعی و اقتصادی نیز پرداخته است؛ همچنان‌که نهضت علمی این مقطع زمانی را نیز رصد کرده و این موضوع را با ذکر عده زیادی از علما و فقهایی که در این نهضت مشارکت داشته‌اند متجلی نموده است‏. او همچنین حوادث طبیعی و محیطی آن زمان را نیز ذکر کرد است؛ مثلاً تند بادی در سال (1056ق/1646م) بر شهر ذمار وزیدن گرفت که ساختمان‌ها را نابود و خانه‌ها را به لرزه درآورد: «و در سال 1056 در شهر زمار بادی تکان‌دهنده اتفاق افتاد که مانندش را به یاد ندارم. خانه‌های ضعیف خراب شدند و خانه‌های بزرگ به لرزه درآمدند»‏.

اهمیت این کتاب همچنین در تصویر واضحی است که از ارتباطات خارجی یمن با دیگر کشورهای عربی و اسلامی به ما می‌دهد. این ارتباطات با ذکر نامه‌هایی است که بین امام و اشراف مکه و یعاربه (حکومت عمان) و دولت مغول در هند (گورکانی) و غیر آن‏.

نویسنده کتابش را با ذکر هدفش از تألیف آغاز کرده است؛ او محبت عترت نبوی، به امر قرآن و سنت را هدف از نگارش کتاب دانسته است. او پیش از ورود به بحث سیره امام زیدیه قاسم بن محمد و فرزندش المؤید بالله و اختلافاتی که معمولاً پس از ظهور بیش از یک نفر در ادعای اینکه او شایسته‌تر نسبت به امامت است پیش می‌آید و پس از وفات المؤید نیز رخ داد را تبیین کرده است. سپس با عنایت کامل و تفصیل دقیق، سیره امام متوکل علی‌الله اسماعیل را از زوایای مختلف شخصیتی (علم، شجاعت، ورع، صبر، کرامات و...)، جنگی و سیاسی مورد بررسی قرار داده است‏.

نویسنده با توجه به موقعیتش که یکی از بزرگ‌ترین مسئولین دولتی بوده است و اطلاعات وسیعی داشته و از نزدیک شاهد بر اتفاقات بوده است، معلوماتش را مستقیماً از امثال بزرگ‌ترین مأمورین دولتی و مستشاران امام و مانند آن می‌گرفته است‏. از دیگر منابع معتبر کتاب، نامه‌هایی که به دست جرموزی می‌رسیده است، خواه از جانب مسئولین بلندپایه دولتی یا از جانب کسانی که از او در تیسیر امور بلاد کمک می‌طلبیده‌اند و جرموزی به‌منزله مستشاران امروزی بوده است‏.

کتاب مشتمل بر الحاقاتی است:

1. جدول توضیحی خانواده قاسم بن محمد؛
2. اسامی کتب امام متوکل علی‌الله اسماعیل؛
3. مشهورترین القابی که در کتاب آمده است؛
4. ملحق چهارم به دو نوشتار تفضیلی دولت یمن در عهد متوکل اختصاص دارد‏.

وضعیت کتاب

در انتهای کتاب مصادر و مراجع در چهار بخش: مخطوطات، مصادر عربی، دوریات و مراجع اجنبی ارائه شده است. فهارس نیز حاوی آیات، احادیث و محتوای کتاب است.

معانی برخی لغات، اضافات محقق و اختلاف نسخه‌ها در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. موسوی نژاد، سید علی؛ «زیدیه از ظهور تا تأسیس حکومت»، پایگاه مجلات تخصصی نور، حکمت و فلسفه اسلامی، بهار و تابستان 1384، شماره 13 و 14، ص251 تا 268.