تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان
تاریخ پانصد ساله تبریز، ترجمه فارسی از کتاب "شهر تبریز در سده‌های سیزدهم تا هفدهم"، نوشته پروفسور سید آقا عون‌اللهی از اساتید تاریخ جمهوری آذربایجان می‌باشد که مترجم کتاب، پرویز زارع شاهمرسی آن را با نام مذکور منتشر کرده است. سده‌هاى مذکور همزمان با آغاز دوره مغول تا پایان دوره صفویان است. در تألیف این کتاب از منابع مختلف به زبان‌های پارسی، عربی، ترکی، ارمنی و... استفاده شده و علی‌رغم دیدگاه ویژه‌اش که ناشی از رویه تاریخ‌نگاری حاکم بر شوروی سابق است، اطلاعات جامع و ارزشمندی را پیرامون تاریخ تبریز و سیر فراز و فرودش در طول پنج قرن ارائه مى‌کند که در نتیجه این کتاب را در ردیف آثار قابل اعتنای پژوهشی پیرامون تاریخ تبریز قرار مى‌دهد.
| تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عون‌الهی، سید آقا (نویسنده) زارع شاهمرسی، پرویز (مترجم) |
| عنوان‌های دیگر | از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفوی |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1387 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-00-1142-3 |
| موضوع | ایران - تاریخ - قرن 7 - 12ق. تبریز - تاریخ - قرن 7 - 12ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2079 /ب47 ع9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه‌ای را بر آن حاکم نموده است. بخش‌های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می‌باشد.
در بخش اول، پس از دسته‌بندی منابع به سه دسته: 1- منابع عربی، ترکی و پارسی 2- منابع به زبان‌های روسی و ارمنی 3- سفرنامه‌ها و یادداشت‌های سیاحان و دیپلمات‌های اروپایی به زبان‌های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب مى‌پردازد. در بخش دوم، تاریخ تبریز را در دوره باستان و میانه مورد بررسی قرار مى‌دهد که در شکل‌گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل مى‌دهد به گونه هوشمندانه‌ای تنظیم شده است. در فصل‌های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده‌های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت علم و فرهنگ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه‌گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
گزارش محتوا
کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی کمونیستی نوشته شده و لذا ادبیات ویژه و نتیجه‌گیرى‌های خاصی دارد که در راستای تاریخ‌نگاری مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ‌نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی مى‌پردازد که به نظر او نوشته‌هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ‌نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت مى‌گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره حیات شهر تبریز دز دورهای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید.
همان گونه که در ساختار بیان شد، فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد.
در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته شهر تبریز چنین مى‌خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه‌های مختلف تنها به یک احتمال مى‌رسد که این نام با "توری" نام باستانی کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ مى‌بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران مى‌کند. قطران تبریزی می‌گوید: "شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از عراق و خراسان هر دو آبادتر گشت". از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش‌های داخلی ضرب‌های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس‌الدین ایلده گز، تأثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال 1225 میلادی ادامه یافت.
درفصل سوم، تاریخ اقتصادی و اجتماعی سده‌های سیزدهم تا پانزدهم میلادی بررسی و منابع مختلف اوضاع و احوال آن برهه حساس را استنباط نموده است. بخش اقتصادی به دو مقوله صنعت و بازرگانی تقسیم شده است. او با مرور کتب تاریخی، مکاتبات، وقف‌نامه‌ها و سفرنامه‌ها چنین نتیجه مى‌گیرد که صنعت در این دوره به دو دسته صنعتگران مستقل و وابسته به دولت که از نظر موقعیت اجتماعی با یکدیگر متفاوت بودند. وی پیشرفت صنعت در این سده‌ها را وابسته به عواملی مانند افزایش تقاضای داخلی و خارجی و برقراری ثبات سیاسی و امنیت و آسودگی در راه‌های بازرگانی و تعدیل مقدار مالیات مى‌داند. عواملى مانند: جنگ‌های خانخانی، بیماری وبا و تعویض حاکمان سبب شد که بارها حیات اقتصادی و کشاورزی شهر تنزل کامل کند و این وضع از اوایل سده چهاردهم تا اواخر سده پانزدهم ادامه داشت. بعد اجتماعی از دو وجه جمعیت و ساختار اجتماعی مورد مداقّه قرار گرفته است. در این سده‌ها بارها بیماری وبا سبب کاهش جمعیتی تبریز شد و جان بسیاری را گرفت. درباره ساختار اجتماعی با استناد به "وقف نامه ربع رشیدی" و منابع دیگر، محلات قدیمی را به تفصیل معرفی کرده و محله اعیان را درمرکز شهر و محله طبقات متوسط و فقیر را در کنار شهر مى‌داند. مطالعه تعارضات اجتماعی و شورش‌ها نشان مى‌دهد که این شورش‌ها معمولاً به دلیل عدم پیوستگی طبقات مختلف شکست می‌خورد.
تاریخ اقتصادی و اجتماعی تبریز در سده‌های شانزدهم و هفدهم در فصل چهارم آمده است. در این فصل اگر چه بافندگی و فلزکاری جزیی از صنعت به احتساب مى‌آید؛ اما به عنوان بخشی در قبال بخش صنعت به آن پرداخته شده است. در این زمان تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی در شرق نزدیک و میانه بود. رشد صنعت در تبریز در ربع‌های اول و سوم سده شانزدهم و ربع‌های دوم و سوم سده هفدهم میلادی به اوج خود رسید. حاکمان صفوی چند کارگاه بافندگی در تبریز تأسیس کردند. قالى‌هاى بافت تبریز همراه با قالى‌های بافت اصفهان و کاشان نه تنها به همسایگان ایران، بلکه به اروپا نیز صادر مى‌شد. در سده هفدهم این صنعت و انواع صنعت؛ مانند کفش، شیشه گرى، کاغذ سازى و... به طور گسترده رواج داشت. در این فصل گذشته از بازرگانى داخلى که با گسترش روابط پول - کالا رونق یافت، بازرگانى خارجى نیز مورد بررسى قرار گرفته است. از دیگر مباحث مى‌توان به وضعیت بازار، کاروانسراها، بناهاى عمومى و... نیز چگونگى روابط اجتماعى اقشار مختلف تبریز اشاره نمود.
فصل آخر کتاب که "علم و فرهنگ" را در طول پنج قرن مورد ارزیابى و بررسى قرار داده است، بر این نکته متمرکز است که در این سده‌ها تمدن و فرهنگ ایران در تبریز رشد کرد. نویسنده پس از استناد به منابع و اسناد مختلف چنین نتیجه‌گیرى مى‌گیرد که در سده‌هاى پانزدهم تا هفدهم این شهر مرکز مهم معمارى، نقاشى، موسیقى و شعر در خاور نزدیک بود. تبریز دانشمندان بزرگى در رشته‌هاى مختلف پزشکى، فلسفه، ستاره شناسى، ادبیات و... پروراند و در این زمینه‌ها نیز مرکزیت داشت.
وضعیت
فهرست مطالب در ابتدا و در پایان کتاب نیز این موارد آمده است:
- منابع به ترتیب حروف الفبا.
- ارائه پنج سند تاریخى و تصویر آنها: این منابع را مترجم از سند دیگرى یافته و به کتاب افزوده است.
- نمایه.
منابع مقاله
متن و مقدمه کتاب.