تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)

تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)
پدیدآوران	مؤسسه شیعه شناسی (اهتمام) ترکمنی آذر، پروین (نویسنده)
ناشر	شیعه شناسی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 ش
چاپ	1
شابک	‎964-95558-0-3
موضوع	اسلام - ایران - تاریخ شیعه - ایران - تاریخ شیعه - ایران - تاریخ - قرن 10 - 12ق. شیعه امامیه - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏239‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏4‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1383*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، تاریخ تشیع در ایران (ابهام‌زدایی) را ببینید.

برای دیگر کاربردها، شیعه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

تاریخ سیاسى شیعیان اثناعشرى در ایران، از آثار خانم دکتر پروین ترکمنى آذر (متولد 1330ش) است که در آن وضعیت تاریخى شیعیان دوازده‌امامى را در ایران از آغاز تا دوره صفویه به‌صورت علمى بررسى کرده است.

نام کامل این اثر به این صورت است: «تاریخ سیاسى شیعیان اثناعشرى در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)».

مؤلف در این اثر - که رسالۀ دکتری وى بوده در صدد بیان فراز و نشیب وضع سیاسى شیعیان امامیه در ایران است. وى در این راه، با استفاده از منابع و متون فراوان تاریخی، جایگاه «تقیه» را در تاریخ سیاسی شیعیان ایران در دورەهای مختلف بررسی می‌کند؛ هرچند به مناسبت، گاهی پا را از ایران فراتر گذاشته و در بارۀ مناطقی از عراق عرب نیز سخن گفته است.

ساختار

این کتاب از مقدمه ناشر و نویسنده و 6 فصل به ترتیب ذیل تشکیل شده است:

1. دوران تقیه و حرکت‌هاى فرهنگى شیعیان (دوره امویان و عباسیان تا تشکیل حکومت طاهریان)؛
2. گذر شیعیان از فراز و نشیب‌هاى سیاسى - مذهبى (از حکومت طاهریان تا تشکیل حکومت آل‌بویه)؛
3. تساهل و تسامح مذهبى و رشد شیعیان در عرصه سیاسى (دوره آل‌بویه)؛
4. دوران تقیه مجدد شیعیان و گذر از فراز و نشیب‌هاى سیاسى - مذهبى (دوره غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان)؛
5. تساهل و تسامح مذهبى و رشد مجدد شیعیان در عرصه سیاسى (دوره ایلخانان و حکومت‌هاى محلى)؛
6. گسترش فعالیت‌های سیاسى شیعیان و نزدیک شدن به مقصود (دوره تیموریان و ترکمانان).

گزارش محتوا

درباره روش و محتواى این اثر چند نکته گفتنى است:

1. نویسنده در مقدمه‌اش که در تاریخ تابستان 1382ش، نوشته، بر چند نکته تأکید کرده است:

   الف)- ورود اسلام به ایران، مانند مناطق دیگر، با حاکمیت اهل تسنن همراه بود، اما عملکرد حکّام منتصب خلفا در دوران بنى امیه و بنى عباس، نتوانست علاقه همه مردم ایران را به این مذهب جلب نماید...؛

   ب)- مذهب تسنن در ایران اسلامى، هیچ‌گاه به وحدت سیاسى موردنظر نرسید؛ زیرا خلفا که در رأس هرم قدرت مادى و معنوى قرار داشتند، مطامع سیاسى خود را دنبال می‌کردند و در مواردى قدرت دنیوى را بر قدرت معنوى ترجیح مى‌دادند و از سوى دیگر حضور آنان در بغداد، باعث عدم پیوستگى آن‌ها با مردم مسلمان ایران مى‌شد...؛

   ج)- در چنین فضایى بود که شیعیان اثناعشرى با هدف رسیدن به وضع ایدئال سیاسى و مدنى، تلاش‌هاى مستمرى را آغاز کردند... شیعیان دوازده‌امامى در مقابل مذهب غالب خلافت؛ یعنى تسنن، راه پیچیده‌ترى براى اثبات حقانیت اعتقادى خود پیش رو داشتند و مى‌کوشیدند تا با اثبات آن وارد مسائل سیاسى شده و حقانیت سیاسى نیز کسب نمایند؛

   د)- عملکرد شیعیان زیدى و اسماعیلى، آیینه عبرت خوبى براى عملکرد سیاسى آن‌ها بود؛

   ه)- زیدیان که در طول تاریخ سیاسى خود، با توسل به شمشیر توانسته بودند حکومت‌هایى را در قسمتى از شمال ایران ایجاد کنند، در گذر تاریخ، یا به دست شمشیربه‌دستان قدرتمندتر، از بین رفتند و یا با پذیرفتن تغییر و اصلاح در اعتقادات خود، به شیعیان دوازده امامى پیوستند؛

   و)- شیعیان اسماعیلى نزارى در ایران، براى رسیدن به مقصود، دست به اعمالى زدند که نتیجه آن به وجود آمدن فضاى رعب و وحشت و رنجش مردم از آنان بود و به همین دلیل، نتوانستند الگوى مناسبى براى رشد و بارورى تشیع در میان توده مردم و طبقه حاکم ارائه دهند...؛

   ز)- تلاش شیعیان در ابتداى راه، بیشتر در بعد فرهنگى صورت مى‌گرفت و «تقیّه» عامل مهمى در پیشبرد هدف بود. این حرکت، هرچند به‌کندى پیش مى‌رفت، اما متوقف نمى‌شد؛

   ح)- شیعیان اثناعشرى با هدف رسیدن به حکومت ایدئال اسلامى، در مسیر تاریخ پیش رفتند و انتظار ظهور مهدى(ع) و آماده نمودن مقدمات ظهور ایشان، انگیزه تمام حرکت‌ها، قیام‌ها و تلاش‌ها بود.

2. نویسنده، در مورد کتابش توضیح داده است که:

   الف)- هدف از پژوهش حاضر، یافتن عوامل متعدد پیشرفت معنوى و فیزیکى شیعیان اثناعشرى در ایران و نشان دادن فعالیت‌های آن‌ها در ابعاد مختلف فرهنگى و سیاسى و چگونگى عبور از فراز و نشیب‌هاى سیاسى و لایه‌هاى به‌هم‌تنیده استبداد فکرى و دیکتاتورى سیاسى حاکم بر جامعه ایران است؛

   ب)- پژوهش بر مبناى منابع تاریخى معتبر و دست اول هر دوره تاریخى صورت گرفته و هدف اصلى، تحلیل فعالیت‌های سیاسى شیعیان اثناعشرى بوده است...؛

   ج)- در مورد قلمرو جغرافیایى تحقیق، اشاره به این نکته ضرورى است که شیعیان، قبل از دوره صفویه، مراکز مقاومت پراکنده‌اى داشتند که تعیین محل جغرافیایى دقیق آن مشکل است. در این پژوهش، تلاش شده است مراکز مقاومت و فعالیت شیعیان اثناعشرى در محدوده قلمروى که «ایران» نامیده شود، بررسى گردد. البته قابل ذکر است که در دو قرن اول هجرى، این محدوده جغرافیایى قدرى گسترش یافته و ارتباط خلافت و شیعیان را در بعد وسیع‌ترى شامل شده است که در دوره بنى امیه و بنى عباس تا زمان مأمون مورد نظر قرار گرفته است.

3. نویسنده سرانجام چنین نتیجه گرفته است:

   الف)- بررسى فعالیت سیاسى شیعیان اثناعشرى در ایران، نشان مى‌دهد که در طول تاریخ، گسترش تشیع در ایران به سه عامل مردم، علما و طبقه حاکم در جامعه بستگى داشته است؛

   ب)- مردم با رهنمودهایى که از طرف ائمه و علماى شیعه مطرح مى‌شد و با گرایشى که نسبت به مذهب تشیع در مبارزه با طبقه حاکمه و حکام ظالم داشتند، به شیوه‌هاى مختلف، که به وضع سیاسى جامعه نیز بستگى داشت، گاه در سکوت و تقیه مى‌زیستند و گاه در مبارزاتى که علیه حکومت‌ها از جانب یک فرد یا گروهى فکرى یا اجتماعى شکل مى‌گرفت، شرکت می‌کردند و تشیع خود را حفظ و جارى ساخته و در گذر تاریخ، آن را از فراز و نشیب‌هاى سیاسى عبور مى‌دادند؛

   ج)- علما نیز در دوره‌هایى از تاریخ، که اختناق فکرى و سیاسى حاکم بود، با تقیه به حمایت از پیروان شیعه مى‌پرداختند و زمانى که فضایى باز براى ابراز عقیده یا فردى مستعد براى تبلیغ مى‌یافتند، فعالیت خود را آشکار مى‌ساختند. علما نقش مؤثرى در جریان گسترش تشیع داشتند. آن‌ها هم به لحاظ فرهنگى و هم به لحاظ صدور فتواهاى سیاسى مؤثر و منطبق با شرایط جامعه و گاه با نفوذ در میان درباریان و حتى در صورت امکان نفوذ در شخص سلطان، به گسترش تشیع و حقانیت آن یارى مى‌رساندند...؛

   د)- عملکرد سه بخش ذکرشده، در طول تاریخ ایران با هم تداخل داشته و از یکدیگر متأثر گشته است؛ به‌طورى که حرکت و فعالیت شیعیان با ورود خبرگان سیاسى شیعه به دستگاه‌هاى طبقه حاکم، آن هم با فتواى علماى شیعه معنا مى‌یافته است. علماى شیعه براى کم کردن فشارهاى سیاسى بر شیعیان، فتواى «عمل با سلطان» را صادر کردند و طبقه حاکم نیز با پیشرفت فعالیت‌های سیاسى شیعیان و افزایش تعداد آنان، رفتار خود با شیعیان را تعدیل کردند و به این ترتیب، زمینه‌هاى پیشرفت تشیع فراهم‌تر گردید.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در آغاز و فهرست منابع و نمایه اعلام در پایان کتاب ذکر شده است. در پایان هر فصل، پى‌نوشت‌هایى مشتمل بر آدرس آیات، منابع روایات، منابع سایر مطالب منقول در آن فصل و گاه توضیح درباره پاره‌اى از واژه‌ها، گنجانده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. صادقی، مصطفی؛ قرائتی، حامد؛ گزیده کتاب‌شناسی تاریخ تشیع، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول، بهار 1389ش