تاريخ جنبش‌های مذهبی در ايران از کهن‌ترين زمان تاريخی تا عصر حاضر

تاریخ جنبش‌های مذهبی در ایران، اثر عبدالرفیع حقیقت (متولد 1313ش)، متخلص به رفیع، نویسنده و پژوهشگر تاریخ، تحقیقی تحلیلی در مورد تاریخ عقاید و نهضت‌های دینی در ایران، از کهن‌ترین دوران تاریخی آریایی تا عصر حاضر است.

تاريخ جنبشهای مذهبی در ايران از کهن‌ترين زمان تاريخی تا عصر حاضر
پدیدآوران	حقیقت، عبدالرفیع (نويسنده)
ناشر	کومش
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1375ش - 1376ش
چاپ	1
شابک	‎-
موضوع	ایران - تاریخ - حکومت اعراب و جنبشهای ملی، تا 205ق. - ایران - دین - جنبش‏ها و قیام‏ها - ایران - تاریخ - جنبشهای اسلامی - ایران - تاریخ
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‎‏/‎‏ق‎‏9‎‏ح‎‏7 113 ‏DSR‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

این کتاب دوجلدی شامل بررسی تحلیلی عقاید دینی ایران باستان از جمله آیین‌های زرتشتی، مهر، مانی و مزدک و همچنین رخدادهای آغازین دوره‌های اسلامی است که جلد نخست آن بر ادیان پیش از اسلام و آغاز دوران اسلامی تمرکز دارد و جلد دوم آن از دوران عباسی تا عصر حاضر را پوشش داده است. مطالب بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی، در قالب عناوین متعدد، عرضه شده است.

سبک نگارش

نویسنده بر روش پژوهش تحلیلی در تاریخ تمرکز دارد و مباحث را به‌صورت منسجم و مبتنی بر منابع تاریخی و فلسفی ارائه می‌دهد و متن مملو از استنادات به آثار محققان شرقی و غربی، و نقل‌قول‌هایی از متون دینی باستان (مانند اوستا) و منابع معاصر است.

گزارش محتوا

به‌منظور آشنایی با کتاب، به‌صورت مختصر و گذرا، به محتوای برخی از عناوین آن، اشاره می‌شود: جنبش تفکر مذهبی و اعتقادات آریایی: بحث با تبیین ریشه‌های تفکر مذهبی در ایران آغاز می‌شود، تفکری که بر مبنای مدارک و شواهد تاریخی، میراثی از دوران کهن و حاوی نمادهای جغرافیایی و رسوم باقی‌مانده است. تفکر درباره حقایق هستی که عبارت از معرفت به حقایق اشیاست و نظری معین درباره مبدا و معاد و اصل سرنوشت موجودات دارد در ایران باستان وجود داشته و در عالم ملکوت و اعتقاد به اینکه این عالم محسوس را موجوداتی مجرد و نورانی از جهان بالا اداره می‌کند نظریات بسیار مهمی ایراد شده است که نفوذ آن همواره در مذاهب و نحل دینی و فلسفی بعدی هویداست. از عقایدی که در ایران رواج یافت، یکی هم اعتقاد به وجود نجات‌دهنده یا مهدی موعود است. به عقیده ایرانیان «میترا» که نظام دهنده کون و نجات‌دهنده آن که تحت فرمان «زمان» است، چیزی جز خدای «اوستای» ایران باستان نیست. میترا روزی خواهد آمد و آنشی که همه جهان را می‌بلعد خواهد افروخت. مانویت با اینکه خود را از کیش میترایی دور می‌کند؛ ولی از آن مطالب زیادی اخذ کرده است. مانویت در نشر افکار ایرانی در غرب و شرق اقصی سهم بسزایی داشته است. بسیاری از محققان آریاهای اولیه را اقوامی میترا پرست دانسته‌اند. میترا چه در وداها و چه در اوستای متأخر اهمیت به سزایی داشته و در بین اقوام دیگر آریایی مانند رومی‌ها و یونانی‌ها نیز از ارزش بسیار برخوردار بوده است. آریاها عناصر و فنوم‌های طبیعی را ستایش می‌کردند و در ادوار نخستین همه نیاپرست بوده‌اند که دنباله مذهب توتم‌پرستی است. .

ظهور و تعالیم زرتشت: با ظهور زرتشت، دین ایران از چندخدایی به‌سوی توحید (اهورامزدا) گرایش یافت. تعلیمات اصلی زرتشت بر فلسفه‌ی اخلاقی سه رکن پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک استوار است و جهان را میدان نبرد میان اهورامزدا (خیر) و اهریمن (شر) می‌داند. همچنین، آیین زرتشت شامل اعتقاد به بقای روح و معاد و جایگاهی به نام برزخ است. بخش مهمی از رستاخیز زرتشت، پیشگویی ظهور سوشیانت (منجی موعود) است که در آخرالزمان برای نجات جهان ظهور خواهد کرد.

آیین مهر (میترائیسم) آیین مهرپرستی، قدیمی‌ترین آیین در ایران بود که بر ستایش مهر یا میترا(خورشید خدا) مشترک میان ایران و هند است و خدای نور و راستی بشمار می‌رود، متمرکز بود. این آیین دارای مدارج روحانی هفت‌گانه (مانند کلاغ، کری‌اف‌اس، سرباز، شیر، پارسی، خورشید، پَدر) بود که سالک طی می‌کرد. این آیین که در دوران اشکانیان اهمیت بالایی داشت، سپس به اروپا و سراسر امپراتوری روم گسترش یافت و تأثیرات زیادی بر ادیان بعدی به‌ویژه مسیحیت گذاشت.

آیین مانی و مزدک: آیین مانی (مانوی) در قرن سوم میلادی توسط مانی تأسیس شد. این آیین یک ترکیب دینی و فلسفی از ادیان زرتشتی، بودایی، مهرپرستی و مسیحی بود که بر دو اصل نور (نیکی) و ظلمت (بدی) استوار بود. مانی رستگاری را در رهایی روح از جسم مادی می‌دانست و بر مجاهدت برای غلبه بر نیروهای تاریکی تأکید می‌کرد. آیین مزدک که در دوران ساسانی ظهور کرد، یک جنبش مذهبی و اجتماعی بود که مفاهیم اخلاقی را با عدالت اجتماعی درآمیخت و خواستار برابری و اشتراک در اموال و زن بود. مزدکیسم در زمان قباد به اوج رسید؛ اما نهایتاً در دوران انوشیروان (524م) سرکوب شد و پیروان آن قتل‌عام گشتند، هرچند بقایای این اندیشه در میان مردم باقی ماند.

آغاز دوره‌های اسلامی متن با بررسی وضعیت ایران در آستانه فروپاشی حکومت ساسانیان و ظهور اسلام ادامه می‌یابد. ضعف ساسانیان و درگیری‌های داخلی زمینه‌ای شد تا اعراب با فتوحات نظامی، بر ایران تسلط یابند. کتاب به بررسی واکنش‌های فکری ایرانیان به ورود اسلام، از جمله تلاش برای حفظ فرهنگ و استقلال فکری، می‌پردازد.

شورش‌ها و آغاز انشعابات اسلامی با ورود اسلام، اختلافاتی در مورد جانشینی پیامبر(ص) شکل گرفت که به ظهور مذهب تشیع انجامید. وقایعی چون شهادت حسین بن علی(ع) در کربلا (61ق) و حرکت ایشان به سوی کوفه به عنوان یک فاجعه بزرگ اسلامی بررسی شده و تأثیرات عمیقی بر شکل‌گیری نهضت‌های شیعی بعدی داشت. جنبش‌هایی چون خوارج که در برابر حکمیت قیام کردند، و قیام مختار که برای خونخواهی امام حسین(ع) برخاست، در این بخش شرح داده شده‌اند. همچنین نارضایتی مسلمانان از حکومت معاویه و انتقال قدرت به یزید و شورش‌های علیه امویان نیز مورد توجه قرار گرفته است.

حکومت حجاج بن یوسف، تلاش و کوشش ایرانیان بر ضد امویان، فرقه‌های مختلف شیعه، جنگ‌های پی‌درپی بر سر خلافت مأمون و ابراهیم، جنبش‌های نخستین اسلامی، مقابله عباسیان با جنبش‌های مذهبی، جنبش علویان زیدی در مازندران و حسن صباح رهبر بزرگ انقلابی و پرقدرت اسماعیلیان در ایران، از دیگر عناوینی است که در کتاب، موردبحث و بررسی تاریخی قرار گرفته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.