تاريخ التربية عند الإمامية و أسلافهم من الشيعة بین عهدی الصادق و الطوسی

‏تاريخ التربية عند الإمامية و أسلافهم من الشيعة بين عهدي الصادق و الطوسي
پدیدآوران	فياض، عبدالله (نویسنده)
سال نشر	1972م , 1392ق
چاپ	1
موضوع	1.اسلام و آموزش و پرورش - تاريخ
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏LA‎‏ ‎‏99‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9‎‏ت‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تاریخ التربیة عند الإمامیة و أسلافهم من الشیعة بین عهدی الصادق و الطوسی، اثر عبدالله فیاض، بررسی تاریخ و شیوه تعلیم و تربیت در مکتب امامیه می‌باشد که به زبان عربی و در دوران معاصر نوشته شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محمد توفیق حسین و نویسنده آغاز و مطالب در شش فصل، تنظیم شده است.

نویسنده در ابتدا، عوامل مؤثر در آموزش مستقیم نزد امامیه را بررسی نموده و سپس به بحث از مکان‌هایی که در اختیار امامیه در رابطه با تعلیم علوم دینی بوده، ویژگی‌های معلمان و دانش آموزان و مواد و روش‌ها و برنامه‌های آموزشی پرداخته است. در پایان نیز از وجود موارد مالی نزد ائمه(ع) و نواب ایشان و تخصیص آن به مشغولین به تحصیل علوم اهل‌بیت(ع) سخن گفته است.

نویسنده در تدوین این اثر، از منابع و مصادر معتبر فراوانی استفاده کرده است که از جمله آن‌ها عبارتند از: «آداب المتعلمین»، اثر نویسنده‌ای ناشناس (که احتمال دارد شیخ طوسی باشد)؛ «منیة المرید فی آداب المفید و المستفید»، اثر شیخ زین‌الدین عاملی معروف به شهید ثانی؛ کتب رجال از جمله رجال کشی، نجاشی، طوسی و حلی؛ کتب حدیث مانند «کافی» اثر شیخ کلینی، «من لا یحضره الفقیه» اثر شیخ صدوق، «الاستبصار» و «تهذیب الأحکام» اثر طوسی؛ کتب تاریخ، فرق و امالی مانند: «فرق الشیعة» تألیف نوبختی، امالی صدوق (مخصوصاً در تدوین فصل دوم کتاب) و رسائلی از جمله: «التربیة عند العرب» نوشته خلیل طوطح، «تاریخ التربیة الإسلامیة» اثر احمد شلبی.

گزارش محتوا

در مقدمه اول، به تعریف فرهنگ اسلامی عربی و ویژگی‌ها و امتیازات آن از جمله اعتماد بر روش‌های علمی معتبر در بحث و تألیف اشاره شده است. از دیگر مباحث مطرح شده در این مقدمه، عبارتند از: امتیاز و ویژگی علمای مسلمان عرب؛ تعلیم و تعلم در اسلام و نقش مسجد در آن؛ اقبال مردم به علم و تشکیل حلقات دروس در مساجد؛ شکل‌گیری مدارس به معنای معروف آن در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم؛ تأسیس دانشگاه الازهر به دست فاطمیون در سال 360ق؛ کتابخانه‌ها و اهمیت آن برای مسلمانان؛ تعلیم و تربیت در میان شیعیان؛ خصوصیات تعلیم در نزد تشیع و تمرکز آن بر علوم اهل‌بیت؛ ویژگی‌های تربیت و تعلیم در چهار قرن اول از تاریخ اسلام و...

در مقدمه نویسنده، ابتدا عقاید اصلی امامیه، نسبت به امامت، غیبت و عصمت توضیح داده شده است و سپس اختلافاتی که باعث به وجود آمدن فرق مختلف در میان شیعه شده، تشریح گردیده است. این اختلافات عبارتند از: اعتقاد امامیه و اسلاف آن‌ها به اینکه امامت محصور در عترت پیامبر(ص) می‌باشد؛ اختلاف در عدد ائمه(ع)؛ اختلافات در قضایای تفصیلیه متعدد بین شیعه امامیه و سایر فرق مانند قضیه نص و تعیین، اعتقاد به امام مهدی(عج) و غیبت ایشان و... در این مقدمه، همچنین مصادر مورد استفاده نویسنده، بررسی و مختصری از محتوای فصول، گزارش شده است.

در فصل اول، به بررسی عوامل مؤثر در آموزش مستقیم نزد امامیه و اسلاف شیعی ایشان، پرداخته شده است. این عوامل، عبارتند از:

1. اعتقاد امامیه درباره علم ائمه(ع) و رسالت ایشان در تبلیغ آن برای شیعیان خود.
2. عوامل سیاسی: ائمه(ع) پس از به شهادت رسیدن امام حسین(ع)، به جز فترت کوتاهی که امام رضا(ع) ولایت عهدی تحمیلی از سوی مأمون را پذیرفته بود، از تحرکات سیاسی، دوری می‌کردند. فعالیت ائمه(ع) در این دوران، در قالب وعظ و تدریس صورت می‌گرفت.
3. وجود موارد مالی نزد ائمه(ع) و نواب ایشان: ائمه(ع) و نواب ایشان پس از غیبت حضرت مهدی(عج)، حقوق و وجوهات شرعیه را در راه علم صرف می‌نمودند که خمس، اهم این حقوق بود.

در فصل دوم، مکان‌هایی که در اختیار امامیه و اسلاف شیعی ایشان در رابطه با تعلیم علوم دینی بوده، بررسی گردیده است. این مکان‌ها به ترتیب عبارتند از:

1. امکنه اولیه تعلیم (مکتب خانه‌ها): نویسنده معتقد است که ترسیم خط فاصل معینی بین مؤسسات تعلیمی اولیه و ابتدایی در صدر اسلام میان امامیه و سایر مسلمین، کار بسیار دشواری است، ولذا به توضیح این امر پرداخته است.
2. امکنه تعلیم علوم: که عبارتند از: مساجد، منازل علما، مجالس دروس، مؤسسات علمی مرتبط با آموزش و مدارس.

فصل سوم، به بحث پیرامون معلمان در مکتب امامیه و نقش آنان در تعلیم پرداخته شده است. نویسنده معتقد است که معلم در جمیع مراحل تعلیم و تعلم، از مهم‌ترین عوامل در امر تعلیم بوده و این امر در واقع نتیجه اتصال معلم به دانش پژوه می‌باشد.

نویسنده در ابتدای این فصل نخست روایاتی را از امامیه و اهل سنت پیرامون جایگاه والای معلم و احترام به او ذکر کرده و سپس اصناف معلمین را نام برده و توضیحات مفصلی پیرامون هریک، ارائه کرده است.

فصل چهارم، به بررسی آداب و ویژگی‌های دانش آموزان و طلاب مذهب امامیه اختصاص یافته است. نویسنده با استناد به این فرمایش حضرت علی(ع) که فرموده‌اند: «کودک تا هفت سالگی مهلت داده می‌شود و پس از هفت سالگی تأدیب می‌گردد...»، سن شروع آموزش به وسیله کتاب و آموزش خواندن و نوشتن در مکتب امامیه را از هفت سالگی دانسته است.

وی معتقد است که در مکتب امامیه، تعلیم کودک از جمله الزامات شرعی است و در این زمینه، نصایحی از بزرگان وارد شده است که از جمله آن‌ها عبارتند از:

1. ضرورت وجود فترت و تعطیلی بین دروس: در این زمینه، مطلبی از آقای جزایری نقل شده که فرموده‌اند: «لازم است که معلم هر از چند گاهی دانش آموزان را ترک کرده و به ایشان رخصت استراحت دهد».
2. پرهیز از ایجاد خستگی و تکلیف فوق طاقت در تعلیم: از حضرت علی(ع) نقل شده که فرموده‌اند: «هنگامی که قلب مورد اکراه قرار بگیرد، کور می‌شود».
3. تشویق و دادن جایزه به کودکان: امام صادق(ع) فرموده‌اند: «کودکان را دوست داشته باشید و به ایشان رحم کنید» و...

مواد و روش‌ها و برنامه‌های آموزشی در فصل پنجم، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نویسنده در ابتدا به بررسی الفاظی که مؤلفین کتب رجال و حدیث استفاده می‌کنند تا دلالت بر تحمل و نقل حدیث از شیخ و استاد را نشان دهند، پرداخته است. این الفاظ عبارتند از:

1. سماع از لفظ شیخ: که به املا و غیر املا، اعم از حفظ شیخ یا استفاده از کتاب او تقسیم می‌شود. این قسم که از برترین اقسام می‌باشد، با الفاظ زیر مشخص می‌گردد: «سمعت»، «حدثني و حدثنا»، «أخبرنا» و «أنبأنا».
2. قرائت بر شیخ یا عرضه بر او.
3. اجازه.
4. مناوله.

مباحث مالی مربوط به تعلیم و تربیت و تحصیل علم و موقوفاتی که در این زمینه وجود داشته، در فصل آخر مطرح گردیده است.نویسنده در این فصل، پس از نقل روایاتی پیرامون نحوه هزینه کردن وجوهات شرعی، چنین نتیجه‌گیری کرده است که ائمه(ع) برای تأمین وسایل معاش کسانی که به تعلیم و تعلم علوم می‌پرداختند، از نفقات و وجوه شرعی استفاده می‌کردند.

خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده در فصول، در پایان کتاب آمده و پس از آن، ملحقاتی به کتاب افزوده شده که پیرامون مباحث زیر می‌باشد: مشاهد شریفه شیعه و نقش آن‌ها در علم و تعلیم نزد امامیه.و گوشه‌هایی از زندگانی ائمه معصومین(ع).

وضعیت کتاب

فهرست آیات، فهرست فرق و جماعات، فهرست مکان‌ها و بقعه‌ها، فهرست اعلام مذکور در متن، مصادر، فهرست محتویات، جدول خطا و صواب و رموز استفاده شده در کتاب، در انتهای اثر آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، توضیحاتی پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

دروس تربوية من السيرة النبوية

دروس تربوية من السيرة العلوية