تأثیر مبانی فلسفی در تفسیر متون دینی از دیدگاه امام خمینی(ره)

تأثیر مبانی فلسفی در تفسیر متون دینی از دیدگاه امام خمینی(ره)
پدیدآوران	ارشادی‌نیا، محمدرضا (نویسنده)
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
مکان نشر	قم
سال نشر	1384
موضوع	خمینی، روح‌الله رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران -۱۲۷۹، -۱۳۶۸ --ایران--تاریخ - انقلاب اسلامی
کد کنگره	‏

تأثیر مبانی فلسفی در تفسیر متون دینی از دیدگاه امام خمینی(ره) تألیف محمدرضا ارشادی‌نیا(متولد 1342ش)

امام، به حق فیلسوف و عارفی است که از فلسفه و عرفانی غبار میزداید که در متن اصیل دین و سخنان گهربار فلسفه اندیشی و عرفان‌گرایی تأکید می‌کند. دفاع امام از فکر فلسفی و دفاع از حکمت متعالیه که با عنایت خاصی فلسفه عالیه‌اش می‌نامد، بر اثر نیاز جدی متون در تبیین به مبانی و روش مزبور می‌باشد و از سوی دیگر کاربرد اندیشه متعالی است که تفاسیر امام را به صورت محسوسی کارآمد نموده است.

در این نوشتار در سه فصل، این ایده دنبال شده که بدون فکر فلسفی و ذوق عرفانی، سهم بزرگی از آموزه‌های دینی فراموش شده و نامفهوم خواهد ماند. فصل اول به روششناسی اندیشه امام اختصاص دارد. فصل دوم، به مطالبی درباره خدا، انسان و جهان می‌پردازد که بدون فکر فلسفی و ذوق عرفانی، تبیین درست و خردپسندی نمی‌یابد و فصل سوم به بررسی برخی واژه‌ها و اصطلاحات متون دینی می‌پردازد.

در دیدگاه امام، فلسفه و وحی، منطبق بر یکدیگرند، به گونه‌ای که تعبیر به موازات دو دوئیت، مجازی است. ژرفای وحی چنان عمیق است که تنها ژرف اندیشان از گوهرهای ناب آن بهرهمند می‌شوند و دیگران در ظاهر و ساحل سیر می‌کنند.

ایشان در تفسیر سوره توحید چنین می‌فرمایند:

«ممکن است از برای سوره توحید تفسیری حکیمانه که موافق موازین حکمیه و براهین فلسفه است باشد پس «هو» اشاره به صرف الوجود و هویتّ مطلقه است و آن برهان، بر شش مطلب شامخ حکمی است که در سوره مبارکه برای حق اثبات فرموده که این شش مطلب: 1- مقام «الوهیت،»2- مقام «احدیت،»3- مقام «صدیتّ،»4- این مطلب که «از خداوند چیزی انفصال نمی پذیرد»، علیّت به معنای جدا شدن معلول از علّت نیست باید تصویری دیگر را مطرح کرد. تجلی، ظهور، نشان و صدور،5- عدم انفصال خداوند از چیز دیگر نیز با صراحت وجود تنافی دارد.6- عدم کفو و همتا و نفی مثل و شبه با برهان «صرف الوجود لا یتکرر» ثابت می‌شود».

در نگاه امام، معارف و روش‌های معرفتی در یک نظام طولی ارزشی با مترتب تصاعدی، این گونه بر یکدیگر مترتب می‌باشند: فلسفه متعارف و سپس فلسفه اعلی و سرانجام سیر و سلوک. آثار گرانقدر امام، مشحون از مطالب فلسفی و قواعد و مبانی حکمی است… به نظر امام آنچه حکمت متعالیه را شایسته برجستگی نموده است، حضور قوی ذوق عرفانی در آن می‌باشد. در حکمت متعالیه آن جا که گام عقل، لنگ می‌زند و پای استدلال وا می ماند، براق ذوق و شهود «حکیم متعالی» را به برپایی و ادامه راه قادر می‌سازد.

جایگاه قرآن

اهتمام و توجه ویژه حضرت امام به قرآن کریم، در متن آثارشان کاملاً مشهود است. شیفتگی حاصل از انس حضرتش به قرآن، حلاوتی را در نوشتار امام بر جای نهاده که نوازشگر خاطر هر مراجعه کننده است.در نگاه حضرت امام، واقعیت قرآن نیازمند این است که فکر و ذهن در افق عالی تری از فهم عادی و معمولی سیر نماید و افهام برای شناخت حقیقت قرآن کافی نیست.

جایگاه روایات

در دیدگاه امام تلازم وثیق میان روایات و قرآن، و عینیّت تام میان محتویات و مرادات آن دو برقرار است، زیرا هر دو از یک منبع صادر شده‌اند. در دیدگاه امام موانعی که سد راه وصول به هدف هستند «حجاب»نامیده می‌شوند. این حجاب‌ها متنوع و گوناگون می‌باشند. برخی ظلمانی و برخی نورانی هستند که یکی از مصداق آن علم است «حتی علم توحید ممکن است به خطرناک‌ترین مانع تبدیل شود و سدّ باب معرفت گردد. خروج از این حجاب آن است که علم تبدیل به هدف نشود. خودبینی از خطرناک‌ترین حجاب‌ها و پرده‌هاست. کسی که در ورای این پرده مخفی است هیچ چیز را نمیتواند ببیند». عقلگریزی و تعبد و تقلید، آفت زیان باری است که سبب ظاهرگرایی برخی از بزرگان نیز شده است. از آفت‌های بسیار زیان بار برای فهم عارف قرآن، ارتکاب گناه و معصیت است و دیگری حب دنیا از آفاتی است که ام الفساد بسیاری از تباهی‌های دیگر محسوب میگردد. وصول به معرفت با حب دنیا قابل جمع نیست.

مبانی فلسفی و جهانبینی

در این فصل برای این که غنای فکر فلسفی و عرفانی و دست مایه ارزشمند آن در سه زمینه مهم خدا، انسان و جهان آشکار شود به اختصار مطالبی همگام با دیدگاه امام یادآوری شده است.

خداشناسی

ذات مقدس حق تعالی، «من حیث هی» منزّه است از تجلیّات ظاهره و باطنه و مبرّا است از اشاره و رسم و صفت و اسم. دست آمال اهل معرفت از دامن کبریایی‌اش کوتاه، و پای مسلوک اصحاب قلوب به بارگاه قدسش راجل است.

توحید صفاتی

اسمای حسنای الهی و صفات والای ربوبی، حجاب‌های نورانی برای ذات احدیتّ می‌باشند که در ذات احدیتّ، همه تعیّنات اسمایی مستهلک و در آن حضرت همه تجلیّات صفاتی، استحبان دارد.

توحید افعالی

فهم نسبت خلق به حق و فعل خلق و خالق، از مهمّات الهیّه و امّهات مسائل فلسفیه است که از آن حلّ بسیاری از مهمّات شود، و از آن جمله مسئله جبر و تفویض است.

انسان‌شناسی

انسان کامل دارای این ویژگیها است: 1- جامع وحدت در عین کثرت،2- جامع تشکلات جلال و جمال،2- کتاب تکوینی، در بین خط سیر پیدایش انسان از عالم الوهی تا هیولی و از عالم هیولی تا مقام (دنا فَتَدَلیّ) دنبال شده است.

جهان‌شناسی این اولین تکثری است که در دار وجود واقع شده است، این تکثر در حقیقت تکثر علمی و شهود ذات در آینه صفات و اسماست. مبانی فلسفی و تفسیر متون در دیدگاه امام، تمام موجودات کتاب‌های الهی هستند. همه صحیفه‌هایی هستند که از آسمان احدیتّ نازل شدهاند و هر موجودی درهر رتبه، آیه است. سلسله وجودی از عنصری و ملکی، اشباح و ارواح، غیب و شهود… کتاب‌های الهی و صحیفه‌های ارزشمند ربوبی و زیورهای نازل از آسمان احدیتّ است و هر مرتبه از مراتب و هر درجه از درجات وجود در سلسله طولی و عرضی آیهای است که بر گوش دل یقین یاوران قرائت شده است….

موجودات هر چه از کمال بیشتری بهرهمند باشند در دلالت بر خداوند متعال تام تر هستند. عارفان و فیلسوفان محقق از این ویژگی به وجه «یلی الربی» تعبیر می‌نمایند.

حضرت امام می‌فرمایند: «تعیّن اسم جامع و صورت آن عبارت از عین ثابت انسان کامل «حقیقت محمدیه» است…. انسان کامل، مظهر اسم جامع و مرآت تجلّی اسم اعظم است».

نمونه‌ای از واژه‌هایی که در برخی متون بکار رفته که ارتباط تام با مبانی عقلایی فلسفی دارد و از آثار امام گزینش شدهاند عبارتند از: اسم، آیه،تهلیل، تسبیح، بمَا، جمال و جلال، خیر و شر، رحمت، سؤال، شرف،عزیز، علم، قدیم، کلمه، مالک، مشیّت، نور.

«أمر بین الامرین»

مسلک «امر بین الامرین» در طریقه اهل معرفت و حکمت عالیه ثابت است. منتها در معنای آن، بین علماء اختلاف عظیم است. و آنچه در بین تمام مذاهب اتقن و اعلم از مناقشات و مطابق تر است با مسلک توحید،مشرب عرفای شامخین و اصحاب قلوب است، ولی این مسلک در هر یک از معارف الهیّه از قبیل سهل ممتنع است که حلّ آن با طریقه بحث و برهان، ممکن نیست و بدون تقوای قلبی و توفیق الهی، دست آمال از ادراک آن عاجز است.

نور

متون روایی مملو از واژه نور است، در فلسفه اسلامی، نور بر حقیقت و مراتب وجود اطلاق می‌شود، به گونه‌ای که حکمت متعالیه، وجود را مساوق نور میداند، اطلاق نور بر وجود، امری آشکار است و نیاز به اثبات نیست، به ویژه با اعتقاد به اصالت وجود، این مطلب تأکید بیشتری می‌یابد. در این باره امام می‌فرمایند: «نور همان وجود است،در دار هستی غیر از او نور و ظهوری نیست…. نورانیت انوار عرفی و علوم، به وسیله مراتبی از همان وجود است و گرنه ماهیات آنها، ظلمات و تیرگی‌هایی است، برخی بالاتر از دیگر و…».

منابع مقاله

بی‌نام، طوبی اندیشه (سطح دوم)، سیر مطالعاتی اندیشه‌های حضرت امام خمینی(ره)