بیان الحقایق: مجموعه هفده رساله

بيان الحقايق
پدیدآوران	رشیدالدین فضل‌الله (نويسنده) رجب‌زاده، هاشم (محقق)
عنوان‌های دیگر	تفسیر آیت «و لو شئنا لآتینا» ** تفسیر آیه «و لو علم الله فیهم خیرا» ** تفسیر سوره قدر ** در بیان حقیقت الوان ** ذیل نفائس الأفکار ** رساله در حروف ** رساله نصیحت سلطان ** سؤال سلطان ** سؤالات علما ** شرح حدیث «أنا مدینة العلم و علي بابها» ** شرح علوم
ناشر	شورای عالی اطلاع رسانی. دبيرخانه ** مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1386ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-8700-40-4
موضوع	اخلاق - متون قدیمی تا قرن 14 - تفاسیر - رنگ - متون قدیمی تا قرن 14 - مقاله‌‏های فارسی - قرن 7ق.
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	1386 9ب 5185 PIR
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

بیان الحقایق: مجموعه هفده رساله، نوشته رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متوفای 718ق)، وزیر، مورخ و پزشک دوره ایلخانیان است. این اثر ادبی، توسط هاشم رجب‌زاده تحقیق و تصحیح شده است.

نوشتار حاضر، حاوی سیزده رساله در موضوعات مختلف است. نسخه فارسی برجای‌مانده از این کتاب، فاقد برخی از رساله‌های نویسنده است. رساله‌های به‌دست‌رسیده از این اثر، عبارتند از:

1. رساله سؤال سلطان: این رساله، مشتمل بر سؤالی درباره سی روز بودن ماه، به‌همراه پاسخ آن است.
2. رساله نصیحت سلطان: این رساله، مشتمل بر پند و نصیحت‌هایی از سلطان در حضور جمعی از امرا و مقربان دربار است.
3. سؤالات علما: این رساله، حاوی پرسش‌هایی است که برخی از علما مطرح کرده و نویسنده به آنها پاسخ داده است.
4. تفسیر آیه «لو شئنا لآتينا»: این رساله، در بیان لطائفی است که نویسنده در تفسیر آیه ذکرشده گفته است.
5. تفسیر آیه «و لو علم الله فيهم خيرا»: این رساله، شامل پاسخ به اشکالی در تفسیر آیه مذکور است.
6. تفسیر سوره «إنا أنزلناه»: این رساله، پیرامون بیان معنای لیلة القدر است.
7. در بیان حقیقت الوان و تفسیر آیه «الله نور السماوات».
8. رساله در حروف: این رساله، در تبیین علم حروف و شرح کیفیت حقیقت کلام است.
9. فواید زیارت مشاهد و تربت بزرگان: این رساله، در بیان فوائد زیارت مشاهد بزرگان و چگونگی تأثیر آن به‌همراه ذیلی در مورد نوری که در مشاهد دیده می‌شود، است.
10. نصیحة الاخوان: این رساله، در ذکر برخی نصایح و پندهایی از نویسنده به برخی از دوستانش است.
11. ذیل نفایس الافکار: این رساله، در بیان دوام خلود در بهشت و دوزخ است.
12. در شرح حدیث «أنا مدينة العلم و علي بابها»: این رساله، در بیان حدیث مذکور و اثبات اختصاص فضیلت آن به امیرالمؤمنین(ع) است.
13. در شرح علوم معقول و منقول: این رساله، مشتمل بر تبیین علم معقول و منقول، به‌همراه مطالبی در برتری دادن علم منقول بر معقول است. ذیل رساله نیز درباره تفضیل حکمت بر علم، به‌اضافه تعریف و حدود آنها است.

نویسنده، این رساله‌ها را در عهد «الجایتو»، پیش یا پس از سال 710 هجری قمری، مرتب و مدون ساخته است.

نویسنده دانشمند این رساله‌ها که خود را بیشتر «این ضعیف» و «این بنده کمینه» در برابر پادشاه خوانده، در آغاز رساله‌ها با عباراتی مانند «مصنف این رساله»، «مقرر این اوراق» یا «محرر این اوراق»، خود را معرفی کرده و گاهی در خلال رساله‌ها به احوال شخصی و مقام خود نیز اشاره نموده است.

این کتاب، گذشته از فواید ادبی، از فایده‌های تاریخی، اجتماعی و آشنایی با معارف زمانه نیز خالی نیست. از فواید تاریخی آن می‌توان به اجازه و حکم پادشاه الجایتو در اینکه رشیدالدین، سخنان ایلخان را در قلم آورد و ذکر عزالدین قاضی‌القضات عراق عرب، اشاره کرد. فایده‌های اجتماعی کتاب نیز قابل توجه است و اطلاعاتی از مشاغلی مانند دریابیگی و امیربندر و... دارد. همچنین در آن از ساختن زیورآلات و وسایل و آلات یاد شده و ضمن انعکاس عقاید عامه در آن، خواننده کتاب با علوم طبیعی نیز آشنا می‌شود.

ویژگی‌های ادبی و نگارشی این اثر

1. انشای کتاب به نثری ساده و آسان‌فهم است و کلمه‌های دشواریاب در آن، کمتر دیده می‌شود؛ چنان‌که کلمات دشواری، مانند: احتباس، انصباب، اخماص و ناقهیت در سراسر کتاب بیش از یک بار نیامده است.
2. به دلیل نگارش اثر به شیوه آن دوره، «ها»ی فارسی پس از کلمه‌هایی همچون چه و که حذف شده و «آنک، چنانک و چنانچ»، برای «آنکه، چنان‌که و چنانچه» نوشته شده است.
3. در جمع بستن اسم‌ها با «ها» در مواردی که اسم با «ها» ختم شده است، یک «ها» را حذف نموده است، مانند: چشم‌ها، خان‌ها و رودخان‌ها (به‌جای چشمه‌ها، خانه‌ها و رودخانه‌ها).
4. نون نفی را در آغاز فعل به‌صورت نون و ها و جدای از فعل نوشته است، مانند: نه‌بینند، نه‌باشد و....
5. تقریبا در همه‌جا به‌جای «آنکه»، «آنچه» نوشته است.
6. گاهی واو معدوله را از کلمه حذف کرده؛ چنان‌که «استخوان» را «استخان» نوشته است.
7. ترکیب‌ها و تعبیرهای متداول زمان نویسنده نیز در اثر دیده می‌شود؛ مانند: زمستانگاه و تابستانگاه، به‌جای قشلاق و ییلاق و....
8. علاوه بر ذکر امثال در اثبات سخنان، در جاهای مختلف نوشته برای تأکید یا اثبات نکته‌ای، از شواهد شعری بهره گرفته شده، اما نام گوینده شعر یا قطعه منظوم ذکر نشده است.

مصحح، علاوه بر تصحیح متن کتاب، شماره صفحه نسخه اصلی را میان علامت قلاب،[]، قرار داده است. همچنین برای نسخه دیگر که نسخه فارسی مجلس است و برگ شماره دارد، صفحه با شماره برگ و قید «الف یا ب» به‌ترتیب رو و پشت برگ آورده است. برای نسخه عربی، شماره صفحه با قید «ع» پیش از آن در هر صفحه آمده و برای نسخه گنج‌بخش، شماره صفحه با حرف «گ» ذکر شده است. علاوه بر آدرس آیات، قلم‌خوردگی روی کلمه، تکرار آن، افزوده شدن لفظ یا عبارتی در حاشیه، در پاورقی هر صفحه یادآوری شده است. در موارد ناخوانا بودن کلمه یا کلمات (جز در متن عربی که با نقطه‌چین در میان متن مشخص شده)، در پاورقی به آن توجه داده شده است. مصحح در مواردی که کلمه یا عبارتی در متن فارسی، نانوشته مانده یا ناخوانا بوده، اما در نسخه عربی یافته شده، به متن افزوده و در پاورقی به آن توجه داده است. بیان معنی برخی از کلمه‌های دشوار یا دور از ذهن یا واژه‌هایی غیر متداول، به‌همراه توضیحات و تعلیقاتی برای برخی مطالب کتاب و اشاره‌های نویسنده، از دیگر کارهای محقق و مصحح اثر است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.