اندیشه و سیاست در ایران باستان
| اندیشه و سیاست در ایران باستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جمعی از نویسندگان (نویسنده)
یوسفی، ماشاالله (ویراستار) سلیمان‌نژاد، فرهاد (ویراستار) |
| ناشر | پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی |
| سال نشر | 1401ش |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | |
اندیشه و سیاست در ایران باستان تألیف جمعی از نویسندگان؛ این مجموعه، ماحصل کار جمعیِ گروهی از محققین است و هدف از تألیف آن، واکاوی ریشه‌های سیاست شهریاری در ایران باستان و خاستگاه فکری و فرهنگی این سیاست و بررسی نقادانۀ جنبه‌های گوناگون آن است.
ساختار
سرفصل‌های جلد اول (بنیان‌های نظری و خاستگاه پدیداری شهریاری ایرانی): بهرۀ اول: رهیافت‌های مسئله پژوهی در بازشناسی شهریاری ایران
بهرۀ دوم: انگاره‌های اساطیری – مذهبی شهریاری ایران
بهرۀ سوم: بنیان‌های پدیداری شهریاری ایران
سرفصل‌های جلد دوم (سرآغازهای اساطیری - تاریخی شهریاری ایرانی): بهرۀ اول: عهد اساطیری – حماسی شهریاری ایران
بهرۀ دوم: پیدایش و پدیداری تاریخی شهریاری ایران
سرفصل‌های جلد سوم (فروغ و فرسایی سیاست جهان شهری هخامنشیان): بهرۀ اول: بنیان‌های برپایی و بالندگی دولت شاهی ایران در سیاست جهان شهری هخامنشیان
بهرۀ دوم: اندیشه و سیاست شهریاری ایران باستان در مواجهه با رویکرد یونانی گری
سرفصل‌های جلد چهارم (سیر و سرنوشت سیاست شهریاری در نمود حکومت اشکانی‌ها و نهاد دولت ساسانیان): بهرۀ اول: پایابی دولت شهریاری ایرانی در عهد اشکانیان
بهرۀ دوم: بنای دولت ساسانیان و بنیان‌های سیاست ایران شهری
گزارش محتوا
نخستین جلد از مجموعۀ چهارجلدی «اندیشه و سیاست در ایران باستان»، با عنوان «بنیان‌های نظری و خاستگاه پدیداری شهریاری ایرانی»، از سی مقاله تشکیل شده که در سه بهره یا بخش تنظیم شده‌اند.
در بخش اول از جلد نخست کتاب «اندیشه و سیاست در ایران باستان»، با عنوان «رهیافت‌های مسئله‌پژوهی در بازشناسی شهریاری ایرانی»، نگرش‌های رویکردپژوهی تاریخ اندیشه و سیاست در ایران باستان و نیز رویکردهای ایران‌شناختی در فحوای مطالعات شرق‌شناسان و ایران‌پژوهان معاصر مدّ نظر قرار گرفته است. بخش دوم از جلد اول کتاب «اندیشه و سیاست در ایران باستان»، با عنوان «انگاره‌های اساطیری – مذهبی شهریاری ایرانی»، چنانکه از عنوان آن پیداست، به بازخوانی انگاره‌های اساطیری – مذهبی شهریاری ایرانی اختصاص دارد. در این بخش، رابطۀ اسطوره و مذهب در اندیشه و سیاست در ایران باستان تحلیل و تفسیر شده است. در مقالات این بخش از جلد اول کتاب «اندیشه و سیاست در ایران باستان»، بیشتر به زرتشت و اسطوره‌ها و دیانت زرتشتی رجوع شده و به معرفی سیاست شهریاری در ایران باستان از منظر زرتشت و دین زرتشتی پرداخته شده است. بخش سوم و پایانی جلد اول کتاب «اندیشه و سیاست در ایران باستان» هم، با عنوان «بنیان‌های پدیداری شهریاری ایرانی»، به معرفی پایگاه نظری و مفهومی شکل‌گیری اندیشه و ساخت تاریخی و اجتماعی مؤلفه‌های شکل‌دهندۀ سیاست شهریاری در ایران باستان اختصاص یافته است. در این بخش از جلد اول کتاب «اندیشه و سیاست در ایران باستان» امکان دستیابی به مفاهیم و کلیدواژه‌های اصلی اندیشه و سیاست در ایران باستان و درک رابطۀ آن مفاهیم با یکدیگر برای خواننده فراهم شده است.[۱]
در جلد دوم این مجموعه با عنوان «سرآغازهای اساطیری ـ تاریخی شهریاری ایرانی» که دربردارندۀ سی مقالۀ دیگر است، نخست در ادامۀ مجلد اول، سرچشمه‌های شکل‌گیری امر سیاسی و پشتوانۀ واقعیت شهریاری ایرانی از منظر اساطیر و تبارشناسی تاریخی معرفی شده است و سپس حکومت مادها به عنوان اولین حکومت فراگیر سرزمینی، متأثر از انگاره‌های پیش‌گفته معرفی شده است. بدین ترتیب در بهرۀ نخست این مجلد، ادوار اساطیری و حماسی شهریاری ایرانی که تأمین‌کنندۀ بایسته‌های نظری و مفهومی شهریاری و الزامات معنایی و فرهنگی و نهادی آن بوده‌اند، معرفی شده است. در همین بهره، شهریاری ایران به اعتبار روایت‌های ملی حماسی و پهلوانی، به دو دورۀ اساطیری پیشدادی و حماسی کیانی تقسیم شده و در آن به بنیان‌ها و بایسته‌های نظری، کارکردی، اخلاقی و آیینی شهریاری ایران پرداخته شده است. در هر دو قسمت این بهره، بیش از همه بازکاوی چه‌بودگی و چه‌سانی سیمای صفحات شهریاری آرمانی ایرانی مورد توجه بوده است.
در بهرۀ دوم زمینه‌ها و دوره‌های تاریخی پیدایش دولت پادشاهی در دورۀ پیشاآریایی (حکومت‌ها و دولت‌های محلی و دیرینه‌دوام بومی ایرانی) و دورۀ پس از تأسیس دولت مادها (به روایتی در 807 ق.م) تا زوال و فروپاشی آن (550 ق.م) مورد بررسی و خوانش قرار گرفته است. در این بهره ارائۀ سیمایی از چیستی حکومت و دولت مادها، مطالعۀ ارکان مفهومی چهرۀ حکمرانی تاریخی آنان از آغاز تأسیس و صورت‌بندی ساخت و ماهیت آن حکومت تا لحظۀ انقراض، بررسی چارچوب مناسبات روابط قدرت سیاسی و اجتماعی، رویکردهای سیاسی شهریاری در نسبت با دین و فرهنگ و طبقات اجتماعی، بازنمایی نظام اداری و روابط خارجی، سیاست نظامی‌گری و استراتژی‌های قدرت سیاسی برای نگهبانی از بقا، و در نهایت استواری و توسعۀ توانش‌های قدرت حاکم در قلمرو نفوذ قدرت حاکم در قلمرو نفوذ داخی و خارجی آن مورد نظر قرار گرفته است.
بازخوانی دقیق اندیشه و سیاست در دولت مادها از آن‌رو ضرورت دارد که با برآمدن و برپایی آن حکومت، بنیان‌های نظری و ساخت نهادی قدرت سیاسی حکومت و شهریاری ایرانی در هیئتی منسجم و قابل انتقال با گونه‌ای از صورت‌بندی حاکمیت سرزمینی چندقومیتی فراگیر شکل گرفت. این شکل‌گیری و تثبیت قدرت که اعجاب همسایه‌ها را نیز به خود معطوف داشته بود، همان‌طور که تا قرن‌ها پس از انقراض، حکومت‌های ایرانی به عنوان مثال توسط یونانیان «مادی» خوانده می‌شدند ـ موازنۀ قدرتی را در منطقه ایجاد کرد که تا قرن‌ها دوام یافت و هیچ‌گاه به وضعیت عادی قبل از خود باز نگشت. به‌جرئت می‌توان تاریخ سیاسی منطقۀ غرب آسیا را به دورۀ پیشامادی و پسامادی تقسیم کرد. این قدرت منطقه‌ای و هژمونی بینامنطقه‌ای با برآمدن دولت جهان‌گستر هخامنشیان از مرزهای منطقه‌ای فراتر رفت و آسیا و اروپا را تحت تأثیر خود قرار داد و با وسعت خویش نه‌تنها ملزومات اندیشه‌ای خود را توسعه داد، بلکه همین اندیشه را به مدارس و میدان‌های بحث و شوراهای تصمیم‌گیری سیاسی و محافل قانون‌نویسی همسایه‌های شرقی و غربی نیز رساند.[۲]
در جلد سوم با عنوان «فروغ و فرسایی سیاست جهان‌شهری هخامنشیان» 31 مقاله در دو بهره آورده شده است. دورۀ هخامنشیان فصلی بی‌مانند از تاریخ تفکر و اندیشۀ سیاست ایرانی در پایه‌گذاری ساخت نهادیافتۀ آمریت و نظام فکری و ساحت ساختی ـ کارکردی سیاست شهریاری و الگوی تأسیسی فرمانروایی است که از سوی محققان ایرانی و غیرایرانی بسیار مورد توجه واقع شده است.
در بهرۀ نخست این جلد همانند بهرۀ دوم جلد دوم که به بازشناسی دولت ماد اختصاص یافته بود، عنوان‌های موضوعی مستوفایی دربارۀ شکل‌گیری و ساخت‌یافتگی الگوگونۀ دولت شاهان‌شاهی هخامنشیان و سیاست جهان‌شهری آنان اختصاص یافته است. توجه به ارکان متنوع دولت و نظام سیاسی و اجتماعی هخامنشیان و ساخت‌ها، نهادها، سیاست‌ها و روابط و روندهای سیاست شهریاری در این دوران و مواجهه و مناسبت حکومت آنان با جهان آن روز در قالب سیاست‌ها و استراتژی‌های نظامی و فرهنگی در این بخش مورد بحث قرار گرفته است.
خواننده با خواندن این جلد درخواهد یافت که چرا دوران فرمانروایی هخامنشیان از چشم‌انداز تاریخی و اندیشگی آن‌چنان حائز اهمیت است که بدون آن نمی‌توان تصویری دقیق از «اندیشه و سیاست در ایران باستان» به دست آورد. برای عرضۀ چنین تصویری، مقالات این بخش افزون بر متون و کتاب‌های معتبر، از پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی متأخر و مدرن نیز استفاده کرده‌اند. در این بخش کوشیده شده است تصویری توصیفی و تحلیلی از این موقف تاریخی با دولتی جهان‌شهر و فراخ‌گستر با مردمانی از ملل و اقالیم بزرگ قومی، زبانی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی متکثر به دست داده شود؛ تصویری که در قاب آن می‌توان کم‌وبیش جهانی آباد، وسیع، متکثر، قدرتمند، ثروتمند و امن را مشاهده کرد.
در واقع با برآمدن هخامنشیان و تصویری که آنها از سیاست شهریاری ایرانی به جهانیان عرضه داشتند، ابعاد متعددی از اندیشۀ سیاسی در ارتباط با حکمت، الهیات، اخلاق، علم، هنر، قدرت نظامی و... به میدان بحث و عمل آمد که همۀ آن ابعاد به گونه‌ای منسجم یک اندام‌وارۀ کامل را شکل می‌دادند. در این اندوام‌واره گونه‌ای از الهیات ارزشی و اخلاقی توأم با ساخت‌یافتگی نهاد آمریت، تعریفی از معنای زندگی سیاسی را عرضه داشته است. این معنا از زندگی سیاسی تنظیم‌کنندۀ روابط داخلی و خارجی حکمرانان سیاسی یا همان شهریاران بوده است که به اقتضای عمل و زمان و مکان، قوانین لازم را وضع و به اجرا درمی‌آوردند. در این نگرش، ارادۀ معطوف به وحدت در عین کثرت فرهنگی، اقوام و ملل و مذاهب متعدد را به سمت هم‌بودی هویت سیاسی در کلان‌متن نظام سیاسی مقتدر حمایت‌گر سوق می‌داد و آنها را به جای دشمنی و رقابت، به دوستی و پیوند متمایل می‌ساخت.
در بهرۀ دوم این جلد پدیدۀ مهم مواجهۀ تاریخی ایرانیان و یونانیان در دو رویۀ مناسبات فرهنگی، فکری و مواجهه‌های سیاسی و نظامی مورد بررسی قرار گرفته است. در وجه نخست، تأثیر تفکر و فرهنگ اساطیری، فلسفی، دینی و خرد مزدایی بر فکر و فرهنگ و فلسفۀ یونانی مورد توجه قرار گرفته است. در این قسمت به وجوهی از نفوذ تفکر و انگاره‌های الهیات دینی و آیینی مزدایی و چارچوب فکری سیاست شهریاری شاهان بزرگ هخامنشی (مادی) در فرهنگ و تفکر یونانی و بازتاب آن در متون فلسفی و ادبی و اخلاقی متفکران بزرگ یونانی اشاره شده است. در قسمت دوم غلبۀ نظامی اسکندر مقدونی بر ولایات و طوایف ایرانی و در نهایت سقوط حکومت هخامنشی مورد تحلیل واقع شده و به این پرسش مهم پاسخ داده شده است که چرا با وجود محال‌بودن تصور چنان رخدادی، این اتفاق روی داد. متعاقب این اتفاق، زمینۀ لازم برای گونه‌ای از گسست تاریخی در سنت و سیرۀ شهریاری ایرانی و در نتیجه سیطرۀ سلوکیان بر سرزمین‌های پارسی فراهم شد که البته دیری نپایید و این اندیشه و سیاست مجدداً احیا گردید.[۳]
در جلد چهارم این مجموعه با عنوان «سیر و سرنوشت سیاست شهریاری در نمود حکومت اشکانی‌ها و نهاد دولت ساسانیان» در 41 مقاله و طی دو بهره، گفتارهای تفصیلی دربارۀ چیستی سیاست شهریاری در نگره‌های گفتمانی دولت شهریاری در این دو دورۀ بسیار بلند تاریخی آورده شده است.
در بهرۀ نخست با عنوان «پایایی دولت شهریاری ایران در عهد اشکانیان»، چیستی دولت تاریخی پارتی ـ با وجود قلت بسیار منابع و شواهد تاریخی ـ به کمک شناسه‌هایی از دولت ماد و هخامنشی که پیش از این گفته شده بود و البته با لحاظ تفاوت‌ها و تمایزها معرفی شده است. روایت‌های معتبر از نحوۀ شکل‌گیری دولت اشکانی، ماهیت نهادی، سیاسی و اجتماعی این حکومت، بررسی سیاست نظامی‌گری و جنگ‌ها و استراتژی‌های نظامی این دولت بزرگ، از دیگر مواردی است که در این بهره بدان‌ها پرداخته شده است. در این بهره از منابع و مستندات رومی، ارمنی، سریانی و... برای معرفی چهرۀ تاریخی این حکومت استفاده شده است.
در بهرۀ دوم این جلد با عنوان «بنای دولت ساسانیان و بنیان‌های سیاست ایران‌شهری»، چیستی و چگونگی استقرار و بنای واپسین دولت شهریاری ایرانی، از دقیقۀ تأسیس تا لحظۀ سقوط به وسیلۀ مسلمانان معرفی شده است. برای این دورۀ تاریخی خوشبختانه منابع و مستندات معتبر متعدد در دسترس محققان قرار دارد؛ بنابراین کوشش شده تصویری دقیق از این واپسین دولت شهریاری ایران قبل از اسلام به دست داده شود. برآمدن و برپایی دولت تمرکزگرا و مذهب‌بنیاد ساسانیان، ساخت و ماهیت نظام ادارۀ حکومت، بنیان‌های مذهبی و اجتماعی مناسبات قدرت حاکم، رویکردهای فرهنگی و مذهبی شاهان این دوره نسبت به ادیان و مذاهب، مناسبات طبقات اجتماعی و خاندان‌های درگیر قدرت، نقش و تأثیر شخصیت‌های درباری، خاندانی و مذهبی و نظامی، سیاست خارجی و استراتژی‌های نظامی ساسانیان، چالش‌های مذهبی و سیاسی برخاسته در درون مناسبات حاکم و حاشیۀ آن، متون و منابع مذهبی، سیاسی و ادبی بازمانده از آن دوران، مفاهیم و مؤلفه‌های اصلی نظامی‌های اخلاقی حاکم بر این دوره، از جمله موضوعاتی هستند که در این واپسین بهره بدان‌ها پرداخته شده است.
حکومت ساسانی از آن جهت که متصل به دوران ظهور و بسط اسلام است و برخی از شئون و مبانی آن به تمدن اسلامی منتقل شده است، اهمیتی مضاعف در این مجموعه دارد. میراث همین دوره بخش مهمی از آن در دورۀ نهضت ترجمه به زبان عربی منتقل شد و در اختیار حکمرانان و دانشمندان و دیوان‌سالاران قرار گرفت. اساساً بخش قابل توجهی از ارجاع اندیشمندان مسلمان به اندیشه و سیاست شهریاری، در نمودهایی چون نوع و ماهیت حکومت مشروع و خردمندانه، دستگاه‌های اداری مورد نیاز حکمرانی، دانش‌های ضروری، انتظامات اخلاقی و نظامی و.... از دانش و میراث همین دوره بهره می‌گرفت.[۴]
پانويس