اليميني في أخبار دولة الملك يمين الدولة أبي‌القاسم محمود بن ناصرالدولة أبي‌منصور سبكتكين
اليميني في أخبار دولة الملك يمين الدولة أبي‌القاسم محمود بن ناصرالدولة أبي‌منصور سبكتكين، اثر ابوالنصر محمد بن عبدالجبار عُتبى (متوفای 427ق)، مورخ، دبیر و شاعر شافعى‌مذهب خراسانى، از نویسندگان بزرگ انشای عربی و نثر فنی در قرن چهارم و پنجم هجری است.
| اليميني في اخبار دولة الملک يمين الدولة ابي القاسم محمود بن ناصر الدولة ابي منصور سبکتکين | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عتبی، محمد بن عبدالجبار (نويسنده) هادی، یوسف (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | تاریخ یمینی |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1387ش - 1429ق - 2008م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-8700-32-9 |
| موضوع | ایران - تاریخ - سامانیان، 279 - 389ق. - ایران - تاریخ - غزنویان، 351 - 582ق. - نثر عربی - قرن 5ق. - نثر فارسی - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ع2ت2 770 DSR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
وی این کتاب را برای یمین‌الدوله سلطان محمود عزنوی پسر سبکتکین به رشته تحریر درآورده است؛ بدین سبب، این کتاب بدو نسبت یافته و عنوان «یمینی» را با خود دارد[۱].
جایگاه اليميني
ازآن‌رو که این کتاب، با نثر فنی فاخری نگاشته شده، هماره دستیار شیفتگان این فن بوده است؛ چنان‌که نویسنده سخن‌دان سخن‌شناس، یعنی عوفی درباره آن گوید: «الحق کتابی که غرایب بیان و روایع کلمات آن در لطافت، آب زلال و طراوت باد شمال است».
ادب‌پژوهان و فرهیختگان نیز از این کتاب در آراستن و تقویت ملکه نویسندگی خود بهره جسته‌اند[۲].
این اثر مرجع اساسی اصلی‌ترین تألیفات تاریخی پس از خود است؛ همان تألیفاتی که به موضوعات شرق و غرب جهان اسلامی پرداخته‌اند و از آن جمله است: مجمع التواريخ و القصص، السياق لتاريخ نيشابور تألیف عبدالغافر فارسی (متوفای 529 هجری)، تاریخ هرات تألیف ابونصر عبدالرحمن بن عبدالجبار فامی (متوفای 546 هجری)، معجم البلدان، یاقوت حموی (متوفای 626 هجری)، الكامل في التاريخ ابن اثیر (متوفای 630 هجری) و...[۳].
محقق جهت بیان اعتبار نقل وقایع کتاب، مصادری را که همان وقایع را مانند «اليميني» آورده‌اند، ذکر کرده است[۴].
محتوا
مؤلف این اثر، خود در دل رویدادها حضور داشته و هر آنچه را از مقامات تصمیم‌گیرنده سیاسی و نظامی دیده و شنیده با دقت به نگارش درآورده است[۵].
کتاب، دربرگیرنده زندگی‌نامه جمعی از شاهان سرزمین شرق است و در آن عباراتی به‌کار برده شده که از فصاحتی بسیار برخودار است و حاوی حکمت‌هایی دقیق و تذکره‌هایی بدیع، همراه با فنون بلاغت و انواع فصاحت است[۶].
در این کتاب، اطلاعاتی مهم از دوران حکمرانی سامانیان بر خراسان و ماوراء‌النهر و بخشی از میانه ایران از سال 261 تا 389 هجری آمده است و نیز حاوی اطلاعاتی است وسیع‌تر درباره شاهان غزنوی از دوره سبکتکین و پسرش سلطان محمود و اشاراتی به عهد دو پسرش محمد و مسعود و گزارش‌هایی از درگیری‌هایی که میان حکمرانان غزنوی و دیگر حکمرانان همسایه به‌منظور غلبه و تحکیم پایه‌های حکومت خود برپا می‌شد و نیز حاوی گزارش‌هایی است درباره جنگ‌های سبکتکین و سلطان محمود و سلطان
مسعود در سرزمین هند؛ جنگ‌هایی که افزون بر چهل سال از تاریخ آن مناطق دوردست راشامل شده است. بااین‌حال ثقل اصلی این کتاب بر گزارش از دولت غزنوی و جنگ‌ها و کارهای سلطان محمود غزنوی، ملقب به «یمین‌الدوله» قرار گرفته است[۷].
در این اثر، انبوهی از متون ادبی از قبیل چکامه‌ها و ارجوزه‌ها و نامه‌ها و نثر فنی نامدارانی که در سایه آن حکومت‌ها، به چیرگی رسیده‌اند، یافته می‌آید و نیز اطلاعاتی بسنده از ایشان داده شده است و برخی از آنان از وزیران سامانیان و غزنویان بوده‌اند. و همچنین در این کتاب، اطلاعات تاریخی و جغرافیایی ویژه‌ای درباره کشورهای افغانستان کنونی، ایران، هند و آسیای میانه داده شده است. نیز در این کتاب، نام‌هایی در اماکن جغرافیایی آمده است که برخی از آن‌ها را حتی در کتاب‌های تخصصی جغرافیایی کشورها نیز نمی‌توان یافت؛ مانند مجمع البلدان و جز آن[۸].
روش مصنف
ابونصر، با تعبیر «ذكر الأيام»، «ذكر الأسباب»، «ذكر انقلاب كذا»، «ذكر انتقال كذا» و با ذکر نام افراد مؤثر در حوادث، به بیان وقایع اتفاقیه، همراه با اشعار و قصائدی در چهار باب، می‌پردازد. مدح سلطان، امیران لشکر و صاحب‌منصبان در این اثر نمایان است.
شرح‌های کتاب
ازاین‌رو که نثر این کتاب از نوع مرتبه عالی نثر فنی است، مؤلف، بالاترین فنون بلاغت و سخنوری خود را به‌کار گرفته است. بدین جهت طی سده‌های مختلف، ذیل و شروحی بسیار از سوی استادان نثر و بلاغت بر آن نگاشته شده است؛ از آن جمله‌اند:
- اليمنی في شرح اليميني، اثر صدرالافاضل قاسم بن حسین طرائفی خوارزمی (555-617ق)، که مصحح با استفاده از این کتاب، مشکلات تاریخ یمینی را در حاشیه نسخه چاپی شرح داده است.
- الفتح الوهبي علی تاريخ أبي‌نصر العنبي، تألیف احمد بن علی بن عمر عدوی منینی (1089-1172)[۹].
تحقیق کتاب
یوسف الهادی، مقدمه‌ای طولانی را درباره مؤلف و کتاب، سلطان محمود، رابطه او با خلیفه القادربالله و علما و اندیشمندان از جمله فردوسی، برخی طوایف و افراد مؤثر در دربار غزنوی، کرامیه و عقاید آن‌ها، نگاشته است و کوشیده است با بیان حقایق درباره سلطان محمود و دربار وی، پاسخی به ستایش‌های مصنف، از آن‌ها، داده باشد.
گزارشی از نسخه‌های خطی کتاب و تصویر آن‌ها در پایان مقدمه محقق آمده است[۱۰].
کتاب دارای ملحقات و ثبت اختلاف نسخه‌ها و تصحیح قرائات بوده که فهرست آیات، احادیث، اعلام، انساب و القاب و صفات، قبائل و امم و طوایف و جماعات و فرق، جای‌ها، قافیه‌ها، کتب، مصادر و مراجع تحقیق، یایان‌بخش آن است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.