المکتبات فی الإسلام: نشأتها و تطورها و مسائرها
| المکتبات فی الإسلام: نشأتها و تطورها و مسائرها | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمد ماهر حماده (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسه الرسالة |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1398ق /1978م |
| چاپ | دوم |
| موضوع | کتابخانههای اسلامی - تاریخ و نقد، اسلام و علوم |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
المکتبات فی الإسلام: نشأتها و تطورها و مسائرها، تألیف محمد ماهر حمادة، کتابی است که در آن تلاش شده شمه‌ای از تاریخ کتابخانه در جهان اسلام بازگو شود. روی هم رفته مطالب کتاب خواندنی است؛ اما، گاه به مسائل فرعی و جانبی پرداخته و بیشتر از مبانی فرهنگی و اجتماعی پیدایش کتابخانه گفته است مثل فصل اول، دوم و حتی سوم.
نگارنده، از جزئیات مطالب دربارۀ کتابخانه‌ها سخنی نگفته است و تنها طرحی کلی ارائه کرده است. وی در صفحۀ 52 ایرانیان را از موالی خوانده و در صفحۀ 128 خلیج فارس را الخلیج العربی نوشته است.
در این کتاب هدف، بررسی چند و چون پیدایش و تحول و سرنوشت کتابخانههای اسلامی است. نگارنده مطالب را در هشت فصل گرد آورده است.
در فصل اول، به دورۀ پیش از کتابخانههای اسلامی پرداخته و از اوضاع فرهنگی عربستان، ایران، روم، یونان و سرزمین‌های تحت سیطرۀ آنها یاد کرده و افزوده است که مسلمانان در آغاز با کتاب و کتابخانه آشنا نبودند؛ ولی رفته‌رفته و با گسترش جغرافیایی اسلام، مسلمانان با کتابخانههای بزرگ ایران، روم، سوریه و یونان آشنا شدند و بشدت از آنها اثر پذیرفتند؛ مثلا از شواهد تاریخی برمی‌آید که مسلمانان با کتابخانه بزرگ اسکندریه آشنا بودند و مأمون در ساخت بیت الحکمه از آن الهام گرفته است؛ همچنین، مسلمانان از کتابخانۀ حران و سوریه تقلید کرده‌اند. نکته بعدی این فصل شرح و نقدی است بر حادثه احتراق کتابخانه اسکندریه که به مسلمانان نسبت داده شده است.
در فصل دوم از آشنایی مسلمانان با کتاب و عشق افراطی آنان به کتاب می‌گوید و به اقوالی از جاحظ در این‌باره می‌پردازد تا نشان دهد که زمینه‌‌های فرهنگی و روحی جمع کتاب در میان مسلمان چگونه فراهم شد؛ و سرانجام نتیجه می‌گیرد که این عشق سوزان به کتاب و درد سوزناک از دست دادن کتابها، موجب شد پدیدۀ خزانۀ کتاب که همان کتابخانه است پیدا شود که از نمونه‌‌‌هایی از آن در عصر امویان خبر داریم؛ پس اینکه برخی پنداشته‌اند در عصر امویان از کتاب و کتابت و کتابخانه خبری نبوده، خطاست.
در فصل سوم از پیدایش و گسترش کتابخانه در اسلام می‌گوید. نگارنده در این فصل هم، به زمینه‌‌های فرهنگی و اجتماعی پیدایش کتابخانه می‌پردازد و ن‌‌هایت کارش اشاره به بیت الحکمه بغداد است. وی از جمله به گسترش و فراوانی کاغذ، تألیف و کتابفروشی اشاره می‌کند و در پایان فصل می‌گوید: در دوران عباسیان انواع کتابخانه که در فصل بعد از آنها خواهم گفت، وجود داشته است.
در فصل چهارم، انواع کتابخانه در اسلام را معرفی می‌کند. نخست از کتابخانههای مساجد و جوامع می‌گوید و می‌افزاید: دقیقا معلوم نیست این کتابخانه‌ها از چه زمانی پیدا شده است؛ آنگاه، پس از شرح استفادۀ آموزشی از مسجد، به کتابخانه در جوامع و از جمله نخستین جامع جهان اسلام یعنی، جامع الازهر می‌پردازد و از جامع زیتونه می‌گوید؛ سپس، به شرح کتابخانههای شخصی می‌پردازد و از کتابخانههای جاحظ، فتح بن خاقان، کندی، ابن عمید، صاحب بن عباد، ابن حمدان، صاحب امین الدوله، ابن حزم، قاضی ابو المطرف یاد می‌کند؛ آنگاه، به کتابخانههای آکادمیک مثل بیت الحکمۀ بغداد و دار الحکمۀ مصر می‌پردازد و از کتابخانۀ مراغه نیز یاد می‌کند و پس از این، از کتابخانههای سلطنتی (خلافتی) می‌گوید. این کتابخانه‌ها را خلفا، امیران و حکام برپا می‌کردند و هدف، استفادۀ شخصی از آنها بوده است. نگارنده برای شرح این‌گونه کتابخانه‌ها به کتابخانۀ بخارا و کتابخانه عضد الدوله در شیراز اشاره می‌کند و از توجه ناصر، مستنصر و مستعصم به کتاب و کتابخانه می‌گوید و از کتابخانههای آنها یاد می‌کند بعد به کتابخانههای سلطنتی در غرب اسلامی یعنی شام می‌پردازد و از کتابخانه سیف الدوله و کتابخان‌های که مؤسس آن معلوم نیست در شهر آمد می‌گوید و از کتابخانههای فاطمیان در مصر یاد می‌کند و به کتابخانههای سلطنتی در آندلس می‌پردازد.
در فصل پنجم که ادامه بحث فصل چهارم است، از کتابخانههای عمومی و شمار فراوان آنها در سراسر جهان اسلام می‌گوید. از کتابخانۀ عمومی ساوه، شاپور (سابور) در بغداد، کتابخان‌های در رامهرمز و کتابخان‌های در بصره یاد می‌کند و کتابخانه شاپور بغداد بنی عمار طرابلس را بشرح می‌آورد. آنگاه از کتابخانههای مدارس و بیمارستانها و برخی انواع دیگر کتابخانه‌ها مثل کتابخانههای مقابر، خانقاه‌ها، و کتابخانههای سیار یاد می‌کند.
در فصل ششم از سازمان درونی و اداری و مالی کتابخانه می‌گوید و در فصل هفتم به هدیه کتاب، کتابت، انتقال کتاب از کشوری به کشور دیگر، استفادۀ آموزشی و تحقیقاتی از کتابخانه‌ها، بی‌مهری به کتاب و سرنوشت کتابخانه‌ها می‌پردازد.
موضوع فصل هشتم، انتقال میراث و منابع علمی از جهان اسلام به جهان غرب (اروپا) است که به یمن وجود کتابخانههای بزرگ اسلامی تحقق یافته است[۱].
پانویس
- ↑ رفیعی، بهروز، ص96-98
منابع مقاله
رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش