المنتهی في الکمال بروایات أبي محمد عبیدالله بن محمد بن جمیل الکرخي

المنتهی في الکمال بروایات أبي محمد عبیدالله بن محمد بن جمیل الکرخي
پدیدآوران	ابن‌ مرزبا‌ن‌، محمد بن‌ سهل‌ (نويسنده) کرخی، عبیدالله بن محمد (سایر) هدروسی، سالم مرعی (محقق)
عنوان‌های دیگر	المنتهی في الکمال. برگزیده. شرح
ناشر	مرکز الدراسات الإسلامية لعلوم أهل البيت «ع»
مکان نشر	آلمان
سال نشر	1987م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

المنتهی في الكمال، نوشته ابومنصور محمد بن سهل بن مرزُبان کرخی (متوفی 330ق) است. او گزیده‌های برجسته‌ای از نثر و شعر عرب و گاه عجم را در این جُنگ ادبی، در دوازده باب با موضوع‌های گوناگون گرد آورده است. این نسخه فقط چهار کتاب از دوازده باب «المنتهی» را با عنوان‌های «الشوق و الفراق»، «الحنين إلی الأوطان»، «الحمد و الذّم» و «الاعتذارات» به روایت شاگرد ابن‌ مرزبان «ابومحمد عبیدالله بن محمد بن جمیل کرخی» در بر دارد. سالم مرعی هدروسی، پژوهش کتاب را انجام داده است.

ساختار کتاب

المنتهی في الكمال، کتابی است که با موضوع و روش نگارش خود، رویکرد نویسنده را در پرداختن به سلوک و اخلاق انسان با اسلوب جدلی نشان می‌دهد. این کتاب به کوشش «فؤاد سزگین» در مجموعه «تاريخ التراث العربي» چاپ شده است. دوازده باب المنتهی عنوانِ «کتاب» گرفته‌، که برخی از آنها در دسترس و برخی دیگر یافت نشده‌ است. چیدمان باب‌ها چنین است:

1. كتاب مدح الأدب (نیست)؛
2. كتاب الصفات [صفة البلاغة] (نیست)؛
3. كتاب الدعاء و التحاميد (نیست)؛
4. كتاب الشوق و الفراق؛
5. كتاب الحنين إلى الأوطان؛
6. كتاب التهانى و التعازي (مخطوط)؛
7. كتاب الآمل و المأمول (مطبوع)؛
8. كتاب التشبیبات و الطلب (مخطوط)؛
9. كتاب الحمد و الذم؛
10. كتاب الاعتذارات؛
11. كتاب الألفاظ؛
12. كتاب نفائس الحِكم (نیست).

گمانه‌زنی‌هایی درباره سه کتاب نخستِ گُم‌شده (مدح الأدب، صفة البلاغة و الدعاء و التحاميد) دیده می‌شود؛ محققی می‌گوید: من در آخر نسخه‌ای از «المنتهی» که در کتابخانه ملی آمبروزیا در شهر رُم ایتالیا نگهداری می‌شود، سه کتاب را با عنوان‌های «كتاب الاستماحات و الشّفاعات»، «كتاب الإخوانيات» و «كتاب السّلطانيات» یافتم. شاید آن سه کتاب گُم‌شده، با تغییر عنوانی که نسخه‌نویسان به آن‌ها داده‌اند، همین‌ها باشد یا اینکه شاید موسوعه «المُنتهی في الكمال» پانزده کتاب و یا بیشتر را دربرداشته است‏.

راوی المنتهی، به استناد نسخه امبروزیانا، «عُبیدالله کرخی» است. او یکی از شاگردان ابن مرزبان بوده که نامش بسیار در کتاب آمده است. برخی از تعلیقه‌های عبیدالله (مانند نوشته‌هایی که از او در کتاب الحمد و الذم دیده می‌شود) در المنتهی آمده است. گفتنی است که نگاه او با نگاه استاد نمی‌خواند.

كتاب الشوق و الفراق

الشوق و الفراق، چهارمینِ کتاب از مجموعه «المنتهی» است. این اثر، جداگانه با پژوهش «جلیل عطیه» عرضه شده است.

هدروسی (محقق)، باب‌های 14، 15 و 16 این نسخه از شوق و فراق را برگرفته‌شده از کتاب «التهاني و التعازي» (کتاب ششم المنتهی) می‌داند‏.

الحنين إلی الأوطان

پنجمین اثر از مجموعه المنتهی، الحنين إلی الأوطان است. این کتاب از آثار «حَنینیه» یا «شِکوائیه‌نویسی» در جهان اسلام است که در نسخه‌ای دیگر با پژوهش «جلیل عطیه» عرضه شده است.

هدروسی (محقق) می‌گوید: رمضان شِشِن در مقدمه‌ای که بر کتاب «الآمل و المأمول» نوشته، فهرست را حذف نموده است. او گمان برده است که فهرست‌های المنتهی را نسخه‌نویسان به رونوشت‌های خود افزوده‌اند، اما گمان برتر این است که فهرست‌ها در نسخه اصلی بوده است و دو نسخه «ولی‌الدین» و «ایاصوفیا» از روی آن نوشته شده‌اند‏.

كتاب الحمد و الذم

این کتاب، نهمین باب از مجموعه المنتهی است که ابن ‌مرزبان در آن به شکرگزاری آدمی در همه وجوه زندگی‌اش، چه هنگامی که از داد و دهش برخوردار می‌گردد و چه هنگامی که با محنت و منعِ نعمت روبه‌رو می‌شود، پرداخته است. نوشته او درباره ذم (سرزنش)، شمار کمی از باب‌های کتاب را در بر دارد. الحمد و الذّم در 36 باب سامان یافته است.

نمونه مباحثِ الحمد و الذم

• خداوند به داود وحی کرد که: ای داود! مرا آن‌گونه که باید و شاید سپاسگزاری کن!. داود گفت: چگونه تو را آن‌گونه که باید و شاید سپاس گزارم، درحالی‌که سپاس من از تو، خود نعمتی است از تو بر من!. خدای عز و جل فرمود: هم‌اکنون آن‌گونه که باید و شاید، مرا سپاس گزاردی.
• یکی از حکما گفته است: شکر، فریضه‌ای است الهی و توفیق شکر، خود نعمت است؛ بنابراین کسی که از شکر محروم شده، از نعمت محروم گردیده است‏.

كتاب الاعتذارات

این کتاب، دهمین باب از مجموعه «المنتهی» است. نویسنده، نمونه‌هایی تاریخی از چاره‌اندیشی‌ها و عذرخواهی‌های مردم در برابر امیران، والیان و بالادَستان را در آن گِرد آورده است.

محتوای الاعتذارات

الاعتذارات در یک خطبه و 18 باب سامان یافته است، اما آنچه به دست ما رسیده، کاستی‌های بسیاری دارد؛ هدروسی (محقق) در این‌باره می‌گوید: شکاف متنیِ بزرگی در نسخه اصلی دیده می‌شود که نسخه‌نویس نیز بدان گوشزد نموده است. در این کتاب، از باب‌های هجده‌گانه و خطبۀ آن به‌جز نخستین باب‌ها (پنج باب) و بخشی از باب دوم [و هفدهم] چیزی باقی نمانده است. البته اشتباهاتی در مطالب بخش پایانی باب نخست و باب‌های سوم و چهارم و نیز در بخشی از باب‌های پنجم و هفدهم صورت گرفته است‏. او در پاورقی پایان باب نخست با استناد به دو عبارت نامربوط «قَالَتِ امْرَأَةٌ مِنَ العَرَبِ» و «قَالَ الطَّائي» می‌گوید: در نسخه خطی اصلی، صفحه‌هایی از بخش پایانی باب نخست و از اوایل باب دوم کَنده و گُم شده است. بدین سبب، دو متن نامربوط از این دو باب در پیِ هم آمده و پیوند معناییِ ناموجّهی را در متن ایجاد کرده است. هدروسی این دو فقره را از یکدیگر جدا نموده و به‌ترتیب، در دو باب نخست گنجانده است.‏

نمایه عناوین کتاب بدین‌گونه است که از باب ششم تا هجدهم کتاب، (به‌جز باب هفدهم) فقط عنوان آن‌ها در کتاب درج شده است و متنی را در بر ندارد‏. عنوان باب‌هایی که دارای متن است، عبارتند از:

1. شخصی که با اقرار به کرده‌های خویش، به لطافت و ملایمت، درخواستِ عفو ‌کند؛
2. بدون اقرار به گناه، به نرمی درخواست عفو شود؛
3. مزیت عفو و ترغیب به آن؛
4. دلیل‌آوری و چاره‌جویی، هنگامی که شخص در تنگنا افتد؛
5. عذرخواهی از سُستیِ مستی؛
6. دستاویز آن مقامِ والا که بخیل است و نخواهد صِله دهد‏.

هدروسی (محقق) ذیل عنوان «جهاز النقد» باب‌های «المنتهی في الكمال» را بررسی می‌کند. او منابع نثر و نظم کتاب را شناسایی کرده، با منابع دیگر مقایسه می‌نماید و به تطبیق نسخه‌ها دست می‌زند. کارهای دیگر او عبارت است از: شرح حال اشخاص؛ معنای واژه‌ها و عبارت‌ها؛ مقایسه میان دو نسخه «چستربی» و «اَیاصوفیا» به‌ویژه تطبیق باب‌ها و شناساندن باب‌های تکراری.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. بطشان، ابراهیم محمد، مقدمه‌ای بر کتاب «التهاني و التعازي»، نوشته ابن مرزبان کرخی، شارجه، امارات متحد عربی، ملامح للنشر و التوزيع، چاپ اول، 2020م.