المناظرات (ابن هیثم)

المناظرات(ابن هیثم، جعفربن احمد)
پدیدآوران	ابن هیثم، جعفربن احمد (نويسنده) ابن نوح، حسن (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الازهار و مجمع الانوار الملقوطه من بساتین الاسرار مجامع الفواکه الروحانیه و الثمار
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا]
سال نشر	13سده
چاپ	1
موضوع	فاطمیان - آفریقای شمالی -- تاریخ -- 27 - 923ق. - ابن هیثم، جعفر بن احمد، قرن 3ق. -- خاطرات - اسماعیلیه - تبلیغات
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	9ب2الف 173 DT
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب المناظرات، از ابوعبدالله‌ جعفر بن احمد بن محمد بن اسود بن هیثم (متولد حدود 270)، که به‌لحاظ تاریخى و باورشناسى فرقه اسماعیلیه، مقدمات پیدایش دولت فاطمى و چگونگى نفوذ تشیع در شمال آفریقا، اثرى ارجمند و جالب توجه است.

متن کتاب را به‌طور کامل از اثری‌ متأخر به نام «الأزهار و مجمع الأنوار الملقوطة من بساتين الأسرار و مجامع فواكه الروحانية و الثمار»‌، تألیف‌ حسن‌ بن نوح بن یوسف بن محمد بن آدم هندی بهروچی (متوفی 11‌ ذی‌قعده‌ 949) برگرفته‌اند.

جایگاه کتاب

المناظرات، که به زبان عربى نگارش یافته، یکى از آن تازه‌یافته‌هایى است که هم به‌لحاظ تاریخى و هم به‌لحاظ باورشناسى فرقه اسماعیلیه، اثرى ارجمند و جالب توجه است. این اثر نه‌تنها روشنگر نکات فراوانى درباره مقدمات پیدایش دولت فاطمى است، بلکه براى شناخت چگونگى نفوذ تشیع در شمال آفریقا و نیز براى روشن کردن مناسبات فکرى اسماعیلیه با امامیه، اثرى ممتاز است؛ هم ازآن‌رو که اسماعیلیه خود را رقیب امامیه مى‌داند و هم ازآن‌جهت که بسیارى از آموزه‌ها مشابه یکدیگر بوده، مى‌تواند پیشینه باورهاى شیعى را در شاخه‌هاى مختلف تشیع بر ما بنمایاند. اخلاقیات عمومى پیروان مذهب تشیع و تمایلشان به بحث و مناظره و به‌خصوص تأکید بر کار دعوت و استدلال، از مسائلى است که به‌خوبى از این رساله آشکار مى‌شود.

تاریخ نگارش کتاب را بین 334‌ق، تا‌ 336ق، می‌دانند.

محتوا

این‌ کتاب یکی از معدود آثار موجود از‌ حرکت اسماعیلیه‌ در‌ دوران خلافت‌ عبید‌الله المهدی و از حلقه طرف‌دار ابوعبدالله ابوالعباس شیعی است.

مؤلف کتاب، خود از داعیان اسماعیلیه‌، است و در آن، گفتگوهاى خود را در مقام یک نوآموز جوان با رهبران دعوت اسماعیلى در قیروان، آن‌هم در چند ماهه نخست و مهم این دعوت ثبت کرد.

وى که در اصل، عالمى اهل قیروان و شیعى بود، با علاقه‌مندى به آرمان فاطمى و دعوت اسماعیلى تغییر کیش داد و این براى وى چشم‌اندازى غیر معمول بود. او درحالى‌که از درون محیط عالمانه قبلى‌اش به جنبش مى‌پیوست، توانست دیدگاه مفصل و بى‌نظیرى را از چگونگى واکنش عالمان قیروان به قدرت جدید و سیاست‌هاى دینى‌اش عرضه کند. به این ترتیب، کتاب ابن هیثم، اطلاعات دقیقى را درباره زادبوم وى فراهم مى‌سازد و در کل، در مناظرات متنوعش، تصویر عقلى کمیابى را از آن زمان و مکان عرضه مى‌کند.

المناظرات که گزارشى از دعوت اسماعیلى و داعیان آن در حین کار است، بى‌همتاست و گزارشى است شخصى از به عضویت درآمدن یک هواخواه شیعى، تغییر کیش او، سوگند وفادارى و تربیت او در مقام یک داعى جدید. در این گزارش، هم چند نکته بسیار مهم و هم اشاراتى درباره وظیفه بعدى خود مؤلّف در همان دعوت وجود دارد. در مجموع، این متن تا حد زیادى به آگاهى ما از سلطه فاطمى در آفریقاى شمالى و از نقش دقیق بسیارى از شخصیت‌هاى محورى فاطمى در این سلطه مى‌افزاید.

بخش اعظم کتاب مناظرات ابن هیثم با ابوعثمان سعید بن‌ حداد‌ مالکی (219-302ق824/-915م) در مسئله امامت است که در حضور ابوعبدالله شیعی صورت گرفته است.

برخی از نکات‌ مهم‌

‌در کتاب، به مطالب مهمی اشاره شده که در منابع دیگر اسماعیلیه نیامده‌ است‌. این موارد چنین است:

1. آگاهی‌هایی درباره فرق و گروه‌های امامیه: در مجادلات و گفتگوهای بین ابوعبدالله شیعی و ابن هیثم، مباحث مختلفی آمده‌است؛ از جمله سخنانی درباره فرقه‌ها و نحله‌های‌ امامیه‌. از گفته‌های ابن هیثم به‌نحو تلویحی دریافت می‌شود، عقیده اکثریت جامعه شیعه در‌ اعتقاد‌ به دوازده امام است. ابوعبدالله درباره ترتیب ائمه از‌ ابن‌ هیثم‌ سؤال کرده است. ابن هیثم ترتیب ائمه را‌ تا‌ امام صادق(ع)، همانند آنچه که در مذهب امامیه مورد قبول است، ذکر‌ کرده‌ و در‌ وصف‌ جامعه‌ امامیه‌ پس از وفات‌ امام‌ صادق(ع) می‌گوید: شیعه بعد از ایشان به چهار فرقه تقسیم شده‌اند: فطحیه، اسماعیلیه، معتقدان به امامت مبارک بن علی عبدی و اکثر آن‌ها که به امامت امام موسی بن جعفر(ع) و امامان بعد از وی معتقد هستند.

گزارش‌های ابن هیثم از انشعابات امامیه بعد از‌ وفات‌ امام صادق(ع)، مفصل‌تر از منابع دیگر است؛ خاصه درباره مبارک و فرزند او. نکته جالب دیگر اشاره به ابواب است.

1. احادیث‌ در‌ فضیلت‌ امام علی(ع): مؤلف‌، به‌ احادیث مختلفی چون حدیث جابر، حدیث منزلت، حدیث کسا و ماجرای غدیر‌ خم‌ اشاره کرده است.
2. اشاره به آثار کهن امامیه.
3. اشاره به ادبیات عامیانه شیعه.

ترجمه المناظرات

اکنون این اثر به‌همراه مقدمه‌اى طولانى‌تر از پلاى واکر، ترجمه شده است. متن انگلیسى را آقاى محمد جاودان و متن عربى را آقاى امیر جوان آراسته، تحت عنوان «پیدایی فاطمیان و گفتگوهای درونی شیعیان در المناظرات»،‌ به فارسى برگردانده‌اند.

منابع مقاله

1. شریف عسکری، آیات، «کتابی تازه در مطالعات اسماعیلیه»، کتاب ماه دین، فروردین و اردیبهشت 1382 - شماره 66 و 67، ص96-101.
2. جاودان محمد و جوان آراسته امیر،»پیدایی فاطمیان و گفتگوهای درونی شیعیان در المناظرات»، مؤلف: ویلفرد مادلونگ و پل ای واکر، مترجمان: محمد جاودان و امیر جوان آراسته، ویرایش: حمیدرضا شریعتمداری، قم ، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1388.