المدهش

المدهش، نوشته ابوالفرج عبدالرحمن بن على بن جوزى (597-508ق)، عالم بغدادی قرن ششم هجری است که در دانش‌های گوناگون زمانه خود چیره‌دست بوده است. این اثر در باب علوم قرآن، شناخت ساختار واژه‌ها و موافقت قرآن با آن‌ها، علوم حدیث، دانستنی‌هایی از تاریخ انبیا و مباحثی در اندرزها نگاشته شده است. مروان قبانی پژوهش این کتاب را انجام داده است.

المدهش
پدیدآوران	ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده) قبانی، مروان (مصحح)
عنوان‌های دیگر	مجا‌لس‌ وعظیة‌ تشتمل‌ علی‌ الترغیب‌ و الترهیب‌ و خواطر النفس‌ و...
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1426ق - 2005م
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/الف2م4 10/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نام کتاب ازآن‌روست که خواننده از این‌همه ادراک عمیقی که در متن می‌بیند، شگفت‌زده می‌شود و از فخامت آن سراسیمه می‌گردد؛ زیرا به دانستنی‌هایی کمیاب دست می‌یابد که فقط در کتاب‌های تخصصی یافت می‌شوند. پهنا و گستره دانش ابن جوزی در جای‌جای اثرش نمودار است‏.

شیوه نوشتاری کتاب، ساده و روان است، اما گاهی به دشواری می‌انجامد؛ بدین‌گونه که در عبارت‌پردازی‌های کوتاه و دراز آن، سجع سنگین و متکلفانه‌ای که با واژه‌های دشوار و نامأنوس همراه است، دیده می‌شود. سنگینی واژه‌ها فقط متوجه خواننده امروزی نیست، بلکه برای اهل زمانه خود نویسنده نیز چنین بوده است. گاه، در عبارت‌های متن حاشیه‌پردازی ‌شده است که البته از قوّت واژه‌ها و استحکام معنای آن‌ها نمی‌کاهد.‏

ابن جوزی در این کتاب فقط به یک موضوع و دانش خاص آن نمی‌پردازد، بلکه مجموعه‌ای از موضوع‌ها را ارائه داده است که از آفرینش ذهنی پرتوان نویسنده‌ و آگاهی گسترده او بر دانش‌های زمانه‌اش خبر می‌دهد. او در نخستین باب، مباحثی را در علوم قرآن ارائه می‌دهد؛ انواع خطابات قرآنی، مثَل‌ها، کاربرد حروف و واژه‌های مختلف به‌جای یکدیگر در آیاتی که مشابه همند، مانند «كم» و «هم» در «وَ ظَلَّلْنَا عَلَيكمُ الْغَمَامَ (بقره: 57)» و «وَ ظَلَّلْنَا عَلَيهِمُ الْغَمَامَ (اعراف: 160)، در این باب آمده‌اند. ابن جوزی بحث را با ابواب برگزیده‌ای از «وجوه و نظایر» و مباحثی مانند واژه «أدنی» که در آیه‌های گوناگون به معنای أجدر، أقرب، أقل و أدون آمده است، پایان می‌دهد‏.

‏باب دوم، ویژه «زبان‌شناسی» است که در آن، خاستگاه و ریشه‌های واژه‌ها و همانندی‌های واژگان ارائه می‌شود‏. در این باب، برخی استعمال‌های کنایی در واژه‌های قرآنی و اشارات و تجوزات آن‌ها آمده است‏. همچنین، واژه‌هایی از قرآن نمایش داده می‌شود که به سبب تصرفی که در حروف و یا اعراب آن‌ها شده است، شکل‌های گوناگونی به خود گرفته‌اند و معانی مختلفی یافته‌اند. تبیین متصل و یا منفصل کلام، نحوه پرسش و پاسخ مردم عرب از یکدیگر، کاربرد واژه‌های گوناگون در مشتهیات نفسانی، انواع واژه‌هایی که کاربرد عام و یا خاص دارند و مباحث پراکنده دیگر نیز در این باب آمده است‏.

باب سوم در دانش حدیث است که با شرح حالی از پیامبر اکرم(ص) آغاز می‌شود و در ادامه، مباحثی را درباره کاتبان وحی، نقیبانی از قبیله انصار، گردآوران قرآن، مُفتیان زمانه پیامبر(ص)، فقیهان مدینه، گزیده‌ای از آنچه نخستین بار پدید آمده است، گزیده‌ای از کسانی که به پدرانشان منسوب نیستند، نام‌های مشترک میان زنان و مردان، گزیده‌ای از نام‌های مُفرده و نام‌ها و نسب‌های مشابهی که بر افراد گوناگون صدق می‌کند و نمایش احادیثی که راوی در آن‌ها به سبب تشابه نام، مبهم است و معرفی برخی از اعلامی که تشابه اسمی دارند، در خود جای داده است‏.

باب چهارم به رخدادها و شگفتی‌های تاریخی می‌پردازد و مباحث کوتاهی را درباره سرزمین‌ها، کوه‌ها، معادن، طول عمر پیامبران، حواریون، پادشاهان، عجایب زنان‌، بیماری‌ها و زلزله‌ها ارائه می‌دهد.‏

باب پنجم در دو بخش تنظیم شده است: نخستین بخش، در آغاز، داستان‌هایی از پیامبران و مریم عذرا و اصحاب کهف را در بر دارد‏، سپس برخی رخدادهای تاریخی عصر پیامبر اکرم(ص) را از دوره کودکی ایشان، داستان غار، جنگ بدر و پیوند زناشویی امیر مؤمنان(ع) با فاطمه(س) بازگو می‌کند‏.

بخش دوم (اندرزها) از مجالس موعظه ابن جوزی برگرفته شده‌اند؛ او شیوه‌هایی را در بیان پند و اندرز به‌کار می‌برد که اندرزگویان بی‌نیاز از آن‌ها نیستند؛ به‌گونه‌ای که هر پند و رخداد شگفت‌انگیزی که آدمی با صرف زمان فراوان و تلاش بسیار بتواند به آن‌ها دست یابد، در آن‌ها دیده می‌شود. او اندرزهایی را که در مجالس وعظ ارائه می‌داده است، گردآوری نموده و در این باب، فصل‌بندی کرده است. واژه‌هایی که او آن‌ها را برای مخاطبش به‌کار ‌برده است، نشان می‌دهد که مخاطب در پیش روی او نشسته بوده است. ‏البته این باب، موضوع اصلی کتاب را پوشش نمی‌دهد و در پایان مباحث اصلی کتاب آورده شده است.

این باب پایانی، از دو بخش «داستانی» و «اندرزگویی» شکل یافته است که بخش دوم آن، صد فصل را در بر دارد و کتاب را به‌سان «اندرزنامه» جلوه داده است. ‏پندهای ابن جوزی اندیشه را با نشانه‌ها و دلیل عقلی و دل را با گرمی سخنان دلسوزانه متأثر می‌کند که این‌همه، گویای توانایی‌های آن پیشوای بزرگ پند و اندرز است در اینکه چه‌سان شیوه‌های ویژه خود را در موعظه به کار می‌برد. شیوه‌ای که درهای معانی و رازهای نهفته در آیه‌های قرآنی و احادیث گران‌بها را به روی خواننده می‌گشاید و جان‌ها را آرامش می‌دهد. او تجسم عینی اندرزها را در وجود نیک‌نهادان و نیکوکِرداران و پارسایان با آوردن داستان‌هایی از آنان دنبال می‌کند و با گفتار و شیوه زندگی‌اشان تطبیق می‌دهد. استشهاد ابن جوزی به آیه‌های قرآنی، احادیث، اشعار و مثل‌ها، به کلامش منزلت ویژه‌ای بخشیده است. این‌همه، اثباتگر این نکته‌اند که اندرزها برای اینکه بر مخاطب تأثیر شگرفی بگذارند، باید از ظرافت‌های کلامی دل‌پسند و برجستگی‌های علمی برخوردار باشند.

با نگاه به پند و اندرزهای ابن جوزی می‌توان به شناخت ژرف و پژوهش تحلیلی او که در جان آدمی انجام داده، پی بُرد و اینکه او چگونه رازهای روان انسان و گوشه‌های پنهان آن را بیرون می‌کشد و نشان خواننده می‌دهد. در کنار اینها، با دیدن شواهدی که او از زندگی گیاهان و جانداران می‌آورد، به گستره چشمگیر دانشی که او از خاصیت گیاهان و گونه‌های آن‌ها داشته و به نحوه زیستشان در آب و هوای گوناگون توجه کرده است، می‌توان پی برد. همچنین به شناختی که او از زیست حیوانات به دست آورده است، آگاهی یافت‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن کتاب.