الكشف عن وجوه القرائات و عللها و حججها

‏الكشف عن وجوه القرائات و عللها و حججها
پدیدآوران	مکی بن حموش (نويسنده) رمضان، محیی‌الدین (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب الکشف عن وجوه القراءآت السبع و عللها و حججها
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1987م , 1407ق, مجلد2: 1987م , 1407ق,
موضوع	قرآن - قرائت
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الكشف عن وجوه القرائات و عللها و حججها، اثر استاد علم قرائت ابومحمد مکی بن ابی‌طالب بن مختار قیسی (متوفی ٤٣٧ ق) است‌. ابن انباری (متوفی 328ق) و یاقوت حموی (متوفی 626ق)، تاریخ تألیف این اثر را 424ق ذکر کرده‌اند. کتاب با تحقیق و مقدمه محیی‌الدین رمضان به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و ابواب متعددی است که مباحث برخی ابواب در ضمن فصل‌هایی مطرح شده است.

شیوه ارائه مطالب به‌صورت قال- أقول است؛ بدین‌ترتیب که در ابتدای هر باب، بخشی از عبارات کتاب تبصره با ذکر «اقول ابومحمد» مطرح و با «فالجواب أنه» پاسخ داده شده است.

گزارش محتوا

این اثر با مقدمه محقق کتاب در بررسی زندگی، اساتید، شاگردان، آراء و آثار مؤلف آغاز شده است. بیشتر تألیفات نویسنده در علم قرائت و موضوعات مرتبت آن بوده است. محیی‌الدین رمضان همچنین یک‌صد اثر را برای مکی در سه بخش علوم قرآن، علوم لغت، فقه و... فهرست کرده است. سپس به معرفی شیوه نگارش کتاب و نیز معرفی نسخه‌ها پرداخته است.

کتاب الکشف از آخرین کتب تألیفی مکی است؛ چراکه خود می‌گوید: «تطاول ایام و اشتغالات پیاپی سبب شد که تألیف و تبیین و نظم آن تا سال 424ق به درازا بکشد. پس دیدم که عمر به انتها رسیده و گذر از دنیا نزدیک شده است؛ لذا از ترس مرگ و حدوث فوت تصمیم به تألیف و اتمام آن گرفتم...».

قبل از تألیف این کتاب‌، کتاب دیگری با عنوان «التبصرة في القرائات» از سوی وی به رشته تحریر در آمد که جزء اولین مصادرش در کتاب الکشف بوده است. وی در کتاب «الکشف» به تعلیل و احتجاج قرائات ذکر شده در کتاب «التبصره» پرداخت. در حقیقت وی در این کتاب بر اساس آرای دانشمندان لغت و نحو به بررسی وجوه قرائات پرداخته است. به‌عبارت‌دیگر کتاب کشف کتاب فهم و علم و درایت و کتاب تبصره کتاب نقل و روایت است.

‌تعلیل‌ها و احتجاجات مکی با «تعلیل استعاذه و بسمله» شروع شده و با مباحث مرتبط با قرائت‌های سوره حمد ادامه می‌یابد‌. عمده مطالب کتاب بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن مطرح می‌شود. در بین سوره‌ها نیز به‌تناسب، مباحثی مرتبط با قرائات داخل سوره مطرح می‌گردد؛ برای نمونه، بعد از سوره حمد در دو باب جداگانه هاء کنایه و مد و علت‌های مد را مورد بررسی قرار می‌دهد. در واقع، می‌توان گفت که مباحث احتجاج در این کتاب به دو شیوه ترتیبی_ موضوعی مطرح می‌شود‌. شیوه ترتیبی آن بر اساس ترتیب سوره‌ها در مصحف و شیوه موضوعی قرار دادن باب‌های مختلف در میان سوره‌ها به‌تناسب مباحث ترتیبی موجود در سوره‌هاست.

مکی در تمام آثارش شیوه روشنی دارد که در مقدمه تبصره به آن اشاره کرده است: «در این کتاب قواعدی را که در کتب، پراکنده است گردآوردم؛ و مطالبی که فهمش دشوار بود را به ذهن نزدیک کردم و از تطویل کلام پرهیز کرده و معنای کاملی را به‌اختصار ذکر کردم تا برای طلاب، تبصره و برای علما تذکره‌ای باشد... وجوه قرائات و دیدگاه علما پیرامون آن‌ها را ذکر کردم. از تکرار پرهیز کردم تا حفظ آن برای کسانی که مایلند آسان شود...».

اگرچه شیوه طرح مباحث این کتاب به‌طور عمده با طرح اختلاف قرائات و بیان حجت آن‌ها بر اساس لغت و ادبیات است‌، اما در خلال مباحث، از تفسیر و مباحث کلامی نیز غفلت نشده است. مکی در بحث آیه ١٧ انفال در نسبت رمی نیزه و تیر به خداوند را امری نیکو می‌داند و علت آن را قدرت و مشیت الهی معرفی می‌کند.

دگرخوانی‌های قرآن یا اختلاف قرائات قرآنی مبتنی بر روایت‌هایی است که قرآن‌پژوهان و دانشمندان علوم قرآنی صحت انتساب آن‌ها را به دوران صدر اسلام و صحابیان نامدار پیامبر اسلام(ص) تأیید نموده‌اند. بر اساس پژوهش‌های تاریخی خاستگاه این اختلافات، حوزه زبان می‌باشد. گویش‌های زبانی تأثیرگذار در پیدایش اختلافات لفظی قرآن به سه عامل اصلی: اشتقاق لغوی، ساختار صرفی و بیان شفاهی و آوایی باز می‌گردد.

واژه «الْوَلاَيَةُ» در آیه شریفه «هُنَالِکَ الْوَلاَيَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَاباً وَ خَيْرٌ عُقْباً» (کهف، 44) را نافع و ابن کثیر و ابوعمرو و ابن عامر و عاصم با «واو» مفتوح و حمزه و کسائی آن را با «واو» مکسور خوانده‌اند‌. منشأ اختلاف در قرائت این کلمه تفاوتی است که در ساختار صرفی آن در وزن مصدری مشاهده می‌گردد، به‌طوری‌که بنا بر قرائت نافع و ابن کثیر و ابوعمرو و ابن عامر و عاصم وزن این مصدر «فعالة» مفتوح العین و موافق با گویش حجاز و بنا بر قرائت حمزه و کسائی «فعالة» مکسور الفاء موافق با گویش نجد و تهامه است. مکی ابن ابی‌طالب درباره تفاوت این دو کلمه می‌گوید: قاریانی که آن را با «واو» مکسور خوانده آن را با کلماتی شبیه «جبایة» و «کتابة» قیاس نموده‌اند و آنان که با «واو» مفتوح خوانده آن را مشتق از مصدر «ولی، یلی» می‌دانند. وی می‌افزاید: برخی از اهل زبان گفته‌اند: «الولایة» با «واو» مفتوح به معنای پیروزی و «الولایة» با «واو» مکسور به معنای حاکمیت و سرپرستی است.

وضعیت کتاب

فهارس موضوعات کتاب، آیات، اخبار و آثار، اسبات نزول، شعر، اعلام، اقوام و اماکن، مصادر مؤلف و مصادر تحقیق در انتهای جلد دوم ذکر شده است.

در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخ، ارجاعت و برخی توضیحات محقق اثر ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ امینی تهرانی، محمد، «گونه‌شناسی منابع علوم و فنون قرائات در حوزه دانش احتجاج»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات قرائت قرآن، پاییز و زمستان 1395، شماره 7، صفحه 119 تا 144.
3. زیدان مخلف، جاید، «لیس فی کلام العرب: من کتاب الکشف عن وجوه القراءات السبع لمکی بن ابی‌طالب 355 – 431ق»، پایگاه مجلات تخصصی نور: الحکمة، شوال 1418، العدد 14، صفحه 325 تا 342.
4. حاجی اسماعیلی، محمدرضا، «بررسی عوامل زبانی تأثیرگذار در پیدایش اختلاف قرائات قرآنی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، بهار و تابستان 1380، شماره 24 و 25، صفحه 47 تا 58.