الغيث الهامع شرح جمع الجوامع لتاج‌الدين عبدالوهاب بن علي السبكي
| الغيث الهامع شرح جمع الجوامع لتاج‌الدين عبدالوهاب بن علي السبكي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبکی، عبدالوهاب بن علی (نویسنده)
حجازی، محمد تامر (محقق) ابن عراقی، احمد بن عبدالرحیم (شارح) |
| عنوان‌های دیگر | جمع الجوامع. شرح |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1425ق. = 2004م. |
| چاپ | چاپ اول |
| شابک | 6-3914-7451-2-978 |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 2027ج 2س / 156 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الغيث الهامع شرح جمع الجوامع لتاج‌الدين عبدالوهاب بن علي السبكي، اثر ابوزرعه احمد بن عبدالرحیم عراقی (متوفی 826ق)، خلاصه‌ای است از کتاب «تشنيف المسامع بجمع الجوامع»، تألیف بدرالدین محمد بن بهادر بن عبدالله زرکشی (متوفی 794ق) که شرحی است بر کتاب «جمع الجوامع في أصول الفقه» نوشته تاج‌الدین عبدالوهاب سبکی (متوفی 771ق).
در نوشتار حاضر، ابتدا، به‌صورت خلاصه و مختصر، به معرفی و بیان برخی از خصوصیات و ویژگی‌های متن اصلی و سپس شرح آن، پرداخته شده و در نهایت، تلخیص و ویژگی‌های آن، بیان گردیده است.
متن
«جمع الجوامع» سبکی، از مهم‌ترین کتاب‌های اصولی اهل سنت است که به نوشته مؤلف آن در مقدمه، این کتاب برگزیده دو کتاب اصولی است: یکی شرح او بر مختصر «المنتهی» اثر ابن حاجب (رفع الحاجب عن مختصر ابن الحاجب) و دیگری شرح مشترک او و پدرش، تقی‌الدین سبکی، بر «منهاج الوصول» بیضاوی (الإبهاج)؛ البته، بنا به گفته برخی و خود سبکی، وی برخی آرای کلامی و اصولی را نخستین بار در این کتاب مطرح کرده است. او در مقدمه جمع الجوامع، این کتاب را چکیده مباحث یک‌صد منبع پیش از آن شمرده است[۱].
ساختار و محتوای متن
جمع الجوامع در چند مقدمه و هفت بخش اصلی تدوین شده است. مقدمه‌ها مشتملند بر کلیاتی که غالبا از مبادی کلامی علم اصول است و آگاهی از آنها برای درک علم اصول ضروری بشمار می‌رود، مانند تعریف علم فقه و اصول فقه، اقسام تکلیف، اقسام واجب و شروط تحقق تکلیف. عناوین بخش‌های اصلی کتاب عبارتند از: کتاب (قرآن) و مباحث اقوال (الفاظ)، سنت، اجماع، قیاس، استدلال، تعادل و تراجیح و اجتهاد؛ ازاین‌رو، این کتاب، همچنان‌که مؤلف در مقدمه و اثر دیگر خود، «طبقات الشافعية الكبری»، تصریح کرده است، یک منبع اصولی صرف نیست و مباحث کلامی بسیاری را نیز در بر دارد[۲].
اهمیت متن
جایگاه علمی سبکی و ویژگی‌ها و مزایای «جمع الجوامع»، مانند ساختار و محتوای غنی و ایجاز و اختصار، استفاده از تعابیر روشن و دقیق، پرهیز از مباحث جدلی و اختلاف‌برانگیز و جامعیت، موجب توجه ویژه علمای متأخر به آن شده است، تا آنجا که این کتاب یکی از منابع اصلی پنج‌گانه در اصول فقه اهل سنت بشمار می‌رود و تا سال‌های اخیر در حوزه‌های علوم دینی اهل سنت، مانند «جامع الازهر»، کتاب درسی مهمی محسوب می‌شده است. بر این اساس، شروح متعددی بر آن نگاشته شده که از مهم‌ترین آنها، عبارت است از شرح بدرالدین محمد زَرکشی (متوفی ۷۹۴ق)، به نام «تشنيف المسامع بجمع الجوامع» که از قدیم‌ترین شروح است[۳].
شرح
«تشنيف المسامع بجمع الجوامع»، از مهم‌ترین و دقیق‌ترین شروح «جمع الجوامع في أصول الفقه» تاج‌الدین سبکی (متوفی 771ق) است که با تحقیق سید عبدالعزیز و عبدالله ربیع، در چهار جلد، منتشر شده است.
شیوه شرح
روش شرح بدین صورت است که ابتدا، متن اصلی، با خطی درشت‌تر نوشته و با حرف «ص» مشخص شده است، سپس به دنبال آن، متن شارح با حرف «ش» آورده شده و قسمت‌هایی از متن که نیاز به توضیح دارد، توضیح و تشریح شده است.
تلخیص
کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در یک جلد، بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی، در عناوین متعدد و فراوان، ارائه شده است.
در مقدمه، ابتدا به تعریف «جمع الجوامع» و روش نویسنده آن پرداخته شده[۴] و سپس، ضمن اشاره به مزایای این کتاب[۵]، برخی از مهم‌ترین شروح آن، معرفی شده است که از جمله آنها، عبارتند از: «البدر الطالع في حل جمع الجوامع» جلال‌الدین محمد بن احمد محلی شافعی (متوفی 864ق)، «النجم اللامع شرح جمع الجوامع» شیخ عزالدین محمد بن ابی‌بکر، معروف به ابن جماعه کنانی شافعی (متوفی 819ق)، «الضياء اللامع شرح جمع الجوامع» ابوالعباس احمد بن خلف بن حلولو[۶].
در ادامه، به شرح حال تاج‌الدین سبکی[۷]، بدرالدین زرکشی (صاحب تشنيف المسامع)[۸] و ابوزرعه احمد بن عبدالرحیم عراقی (صاحب الغيث الهامع) و معرفی اثر هریک، پرداخته شده[۹] و در پایان، اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، اشاره شده است[۱۰].
از جمله مباحث و موضوعاتی که در این تلخیص، بدان پرداخته شده است، عبارتند از: تکلیف غافل، ملجأ، مکره و معدوم[۱۱]، سبب، شرط و مانع و صحیح و فاسد[۱۲]، فرق میان فرض و واجب نزد ابوحنیفه[۱۳]، اسماء مندوب[۱۴]، فرق میان صحت و اجزاء[۱۵]، اقسام رخصت[۱۶]، تعریف سهو و بیان تفاوت میان آن و نسیان[۱۷]، اباحه حکم شرعی[۱۸]، منکران واجب موسع[۱۹]، اقوال درباره افاده یقین توسط ادله نقلیه[۲۰]، منطوق و مفهوم[۲۱]، تخصیص[۲۲]، مطلق و مقید[۲۳]، ظاهر و مؤول[۲۴] و نسخ[۲۵].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۲۶]، به توضیح مختصر برخی از مطالب متن، پرداخته شده است[۲۷].
پانویس
- ↑ ر.ک: مرقاتی، سید طه
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص3
- ↑ ر.ک: همان، ص4
- ↑ ر.ک: همان، ص5
- ↑ ر.ک: همان، ص6
- ↑ ر.ک: همان، ص8
- ↑ ر.ک: همان، ص12
- ↑ ر.ک: همان، ص15
- ↑ ر.ک: همان، ص35-37
- ↑ ر.ک: همان، ص39
- ↑ ر.ک: همان، ص40
- ↑ ر.ک: همان، ص42
- ↑ ر.ک: همان، ص49
- ↑ ر.ک: همان، ص57
- ↑ ر.ک: همان، ص68
- ↑ ر.ک: همان، ص76
- ↑ ر.ک: همان، ص84
- ↑ ر.ک: همان، ص113
- ↑ ر.ک: همان، ص114
- ↑ ر.ک: همان، ص300
- ↑ ر.ک: همان، ص341
- ↑ ر.ک: همان، ص348
- ↑ ر.ک: همان، ص365
- ↑ ر.ک: پاورقی، ص259
- ↑ ر.ک: همان، ص262
منابع مقاله
- مرقاتی، سید طه، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی
- مقدمه و متن کتاب.