الحلل البهية في ملوك الدولة العلوية و عد بعض مفاخرها غیر المتناهية

‏الحلل البهية في ملوك الدولة العلوية و عد بعض مفاخرها غیر المتناهية
پدیدآوران	مشرفی، محمد بن محمد (نويسنده) بوهلیله، ادریس (مصحح)
ناشر	المملکة المغربية. وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامية
مکان نشر	مغرب - رباط
سال نشر	2005م
چاپ	1
موضوع	مغرب، تاریخ، شاهان و فرمان روايان
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏5‎‏ح‎‏8 199 ‏DT‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الحلل البهية في ملوك الدولة العلوية و عد بعض مفاخرها غیر المتناهية، تألیف نویسنده الجزایری؛ محمد بن محمد مشرفی (1255-1334ق)، از مصادر مهم تاریخ دولت‌های علوی در مغرب است. کتاب با مقدمه و تحقیق ادریس بوهلیله منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه ناشر، مقدمه مفصل محقق، دو جزء و نوزده مقصد است. تا مقصد هفتم در جزء اول و باقی مقاصد در جزء دوم ارائه شده است.

گزارش محتوا

این اثر از مصادر اصلی ارزشمند به لحاظ فکر و شیوه، شناخت و اسلوب، قبول و رد، پیوستگی و نقد در موضوع تاریخ ملوک دولت‌های علوی در مغرب الاقصی است‏.

این کتابی است که می‌توان آن را به لحاظ تاریخ تألیف و مفاد ‌شناخت تاریخی به دو بخش تقسیم کرد:

1. بخش اول که اصل کتاب است، شرح منظومه غالی بن مکی بن سلیمان (متوفی 1317ق/1899م)، در شمارش تعداد حاکمان دولت علوی از آغاز تا اواخر عهد مولی حسن (1310ق/1893ق) است. این همان کتابی است که نویسنده آن را به پیشگاه سلطان مولی حسن در اواخر سال 1310ق، هنگامی‌که در قصر سلطانی در شهر فاس بود، تقدیم نمود. سلطان آن را پسندید و از آن به شگفت آمد – و همان‌گونه که شیوه حاکمان علوی در توجه به علم و علما و مورخین بود- پاداشی عالی به او داد.
2. بخش دوم عبارت از تکمله‌ای است که به‌وسیله آن بر کتابش «الحلل البهیة» در سال 1321ق ذیل زده است و در آن شرح‌حال سلطان مولی حسن را به اتمام رسانیده است و معلومات تاریخی پراکنده از زمان مولی عبدالعزیز تا حدود سال 1902م را به آن افزوده است. برخی از مطالب کتاب اصلی را نیز در آن اصلاح کرده است.

در هر دو بخش کتاب (شرح و تکمله)، معلومات فراوان بی‌نظیر تاریخی، مدارک ارزشمند، افکار روشنگرایانه متهورانه و استطرادات تفسیری جدیدی ارائه کرده است. همه این‌ها با پیروی از شیوه تاریخی منظم در تحلیل و ارائه تاریخ ملوک دولت علوی است که با مولی شریف و فرزندانش مولی محمد و مولی رشید و مولی اسماعیل آغاز شده است. سپس بر مولی عبدالله و مولی محمد بن عبدالله، مولی سلیمان و مولی عبدالرحمن و مولی محمد بن عبدالرحمن، و مولی حسن عبور کرده و به مولی عبدالعزیز ختم شده است. شیوه نگارش بدین‌ترتیب است که ابتدا اعمال و موفقیت‌ها و مفاخر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، عمرانی، نظامی و دینی را ذکر کرده است. اسناد همه این موارد گاه از مصادر معتبر و گاه از مشاهدات یا شنیده‌هاست‏.

محقق اثر در بخشی از مقدمه به تحلیل کتاب و قصیده غالی بن سلیمان و انگیزه نگارش و مضامین کتاب پرداخته است. وی اشتمال کتاب بر معلومات تاریخی، ادبی، لغوی، علمی و نیز اشعار و امثال و حکایات را از جمله مواردی دانسته که تحقیق و مستند کردن آن را در غایت دشواری قرار داده است؛ عدم اطلاع از برخی نوشته‌هایی که نویسنده به آنها استشهاد کرده از مهم‌ترین دلایل این دشواری است. تسلط بر آن نیازمند تلاش بسیار و کار پیگیر و صبر و تحمل بوده، لذا چهار سال و نیم وقت برده است‏.

مباحث نظامی از اولین مباحثی است که از سوی حاکم سیاسی و علما به‌طور یکسان به آن توجه شده و اختلافی در نوسازی لشکر ندارند. مشرفی تلاش‌های بسیار سلطان مولای حسن برای اصلاح لشکر و نوسازی آن را تشریح کرده است؛ این کار با احضار کارشناسان و افسران و تجهیزات نظامی و بنای مکان‌های لازم برای آن بوده است. مشرفی سلاح جدیدی را که از بلاد روم به‌دست آمده را با سلاح محلی قدیم مقایسه کرده است؛ از اولی سلاحی قوی و مؤثر و از دیگری سلاحی سنتی و بی‌فایده یادکرده و سلاح جدید را تعریف و تمجید می‌نماید. همچنان‌که اقدام سلطان بر بنای «اسلحه‎خانه» در شهر فاس که برای ساختن تجهیزات نظامی در تلاش برای رسیدن به خودکفایی و بی‌نیازی از دولت‌های اروپایی بوده را ستوده است‏.

به گفته محقق اثر، اجتماع فاسی با عناصر مختلف نهفته‌اش، سخت اصرار بر عادات و تقالید موروثی از مردمان پیشینش داشت. و گاهی افراط در آویختن به عادات و زیاده‌روی و گوناگونی آنها، به ظهور مفاسد اجتماعی منجر می‌شد که با تعالیم حقیقی اسلام منافات داشت. به همین دلیل تعدادی از علما اعتراض کردند و دعوت به اصلاح نمودند و در پیشاپیش ایشان محمد بن مدنی جنون و شاگردش محمد مشرفی بودند‏. محمد بن مدنی جنون بی‌تردید از پیشگامان اصلاح دینی در مغرب قرن 13ق/19م بوده است. وی از پیروان طریقه تیجانیه بود. این طریقه منتسب به احمد بن محمد تیجانی به شمار می‌رفت که کنش آنها در مبارزه با استعمار و نشر تعالیم اسلام در سرزمین‌های غرب آفریقا بود‏. می‌توان عناصر سلفی تفکرات مشرفی را امتداد تفکرات جنون (محمد بن مدنی جنون) دانست. مهم‌ترین عنصر تفکرات سلفی مشرفی، اعتماد بر کتاب و سنت در تصمیم‌گیری نسبت به مسائل است. او برای خروج از تنگنای مشکلات، به اصول اولی دین اسلام دعوت می‌کند. همچنین به پیروی از سلف صالح [مذهب خویش] در سلوک و افعال و تدین فرامی‌خواند‏. تشویق بر جهاد در مبارزه با دشمن از عناصر مهم فکری نویسنده است؛ او بر نوگرایی لشکر به‌جهت اهمیت فراوانی که در حمایت از دین و وطن به‌طور یکسان دارد تأکید می‌کند: «زیرا آن مهم‌ترین مسئله‌ای است که حفظ دین و وطن و دفاع از آن دو بر آن متوقف است»‏.

توصیف آراستگی شهر فاس و ابنیه آن از جمله مطالب کتاب است. وی تعاریف خود از این شهر را اندکی از آنچه در این شهر دیده و غیر آن را نیازمند تحقیق نصوص دانسته است. وی همچنین ابنیه مراکش و باغ‌های زیتون و... را غیرقابل شمارش توصیف کرده است‏.

وضعیت کتاب

فهارس اعلام، جماعات، اماکن، کتب وارده در متن، مصادر و مراجع و فهرست مطالب هر دو جلد در انتهای کتاب ذکر شده است.

پاورقی‌های کتاب مشتمل بر اختلاف نسخ، تعلیق بر نص مؤلف و توثیق نصوص با مراجعه به مصادر است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.