الحلقة الضائعة من تاريخ جبل عامل من الفتح الإسلامي حتی السيطرة العثمانية

الحلقة الضائعة من تاريخ جبل عامل من الفتح الإسلامي حتی السيطرة العثمانية
پدیدآوران	جابر، علی داود (نویسنده)
ناشر	دار الهادي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1426 ق
چاپ	1
موضوع	جبل عامل - تاریخ جبل عامل - تاریخ - سال شمار
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏89‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏2‎‏ج‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الحلقة الضائعة من تاريخ جبل عامل، اثر نویسنده معاصر على داود جابر كه در آن تاريخ جبل عامل را از فتح اسلامى تا سيطره عثمانى به زبان عربى نگارش كرده است. نویسنده در مقدمه سبب پرداختن به اين بخش از تاريخ را چنين آورده كه از ميان كتاب‌هاى فراوان در رابطه با تاريخ جبل عامل، كمتر به مقطع تاريخى مذكور كه از آن به "الحلقة الضائعة" تعبير مى‌شود، پرداخته شده است.

ساختار

مطالب در هفت فصل و هر فصل نيز به ابوابى تقسيم شده است. در انتهاى هر قرن اعلام جبل عامل از علما، محدثين، فقها، شعرا، اطبا و... را با شرح حال مختصرى از آنها آورده است. در بخش خاتمه نيز نتیجیری از مطالب فصول مختلف به عمل آمده است. شيوه ارائه مباحث بدين ترتيب است كه اقوال مختلف را مطرح كرده و در پایان قول صحيح را عنوان مى‌كند.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه به اين واقعيت اشاره مى‌كند كه در مقطع تاريخى فوق علما و ادبا و حكماى بزرگى زيسته‌اند؛ اما حتى يك كتاب كه به حوادث تاريخى اين سرزمين بپردازد، موجود نيست. چه بسا دليل اين امر به عدم رغبت مردم جبل عامل به كتابت تاريخ سياسى سرزمينشان باز مى‌گردد، چرا كه شیعیان در تمامى عصرهاى گذشته حتى عصر فاطمى كه بعضى از رهبران آن ادعاى تشيع ميكرده‌اند - از سياست و ارباب آن جفا ديده‌اند. هنگامى كه به تأليفات دانشمندان جبل عامل در مقطع مورد مطالعه مراجعه مى‌شود، در علماء شيعه كسى را به جز ابراهیم كفعمى (متوفى 905ق) با كتاب "تاريخ وفيات العلماء" نمى‌يابيم؛ كه البته اين كتاب نيز به دست ما نرسيده است. سپس منابعى را كه از مؤلفين اهل سنت ساير بلاد به دست آمده، متذكر مى‌شود. به اعتقاد نویسنده، مقطع تاریخی مورد بحث كتاب حلقه‌ای است كه پر از حوادث و گنج‌ها و خزائنیاست كه فراموش و ضايع شده است؛ لذا نام "الحلقة الضائعة" را برای كتاب برگزيده است. تاريخ تشيع و جغرافيای انسانیجبل عامل از ابتدا تا قرن نهم در اين اثر مورد بررسی قرار گرفته است كه خلاصه‌ای از آن به ترتيب فصول ارائه میگردد:

1. عصر جاهلي:

   ابتدا نسب قبيله "عاملة" و چگونگی مهاجرت اين قبيله از يمن مورد بررسی قرار گرفته است. حدود جبل عامل و موقعيت جغرافیایی آن ابتدا از منابع مختلف نقل شده و سپس جمع‌بندی شده است. دين رايج در بين اعراب بت‌پرستي بوده است؛ اما جاحظ از نصرانیبودن اين قبيله و مخالفت آنها با مشركين عرب خبر داده است. در منابع به اسامی شعرايي؛ مانند: دويد عاملي(312م323/ق) ذكر شده است كه از شعري كه ابن‌ عساكر به او نسبت داده است، اعتقادش به خدای يگانه معلوم مى‌شود.

2. صدر اسلام(1-40ق):

   اولین ذكري كه از عامله در عصر نبوي شده است، در سال هشتم هجری است كه با ديگر قبايل عرب در جنوب شام اجتماع كرده بودند و پيامبر سريه‌ای را به رهبري عمرو بن العاص ارسال نمود و جمع آنها را متفرق نمود. در سال بعد غزوه تبوك و در سال 11 هجری كه پيامبر دچار بيماري شده بودند، سريه اسامه بن زيد به سرزمين روم شكل گرفت. نویسنده وقايع اين سريه و اعتراض عده‌ای به پيامبر(ص) را به درستي نقل كرده و چنين مى‌آورد كه پيامبر(ص) بر منبر رفت و در پاسخ به اين نافرمانیفرمود كه:" پيش از اين در امير كردن پدر او نيز همين طعن را زديد". با وفات پيامبر(ص) لشكر اسامه به مدينه بازگشت و مردم با فراموش كردن تأكيدات پيامبر درباره علي(ع) با ابوبكر بيعت كردند. پس از آن كه ابوبكر خليفه گرديد، گروهي از جمله عمر پيشنهاد عزل اسامه را دادند كه در نتيجه ابوبكر چنان عصبانیشد كه محاسن عمر را گرفت و گفت:"مادرت به عزايت بنشيند ای پسر خطاب، او را رسول‌الله نصب كرده است و تو امر مى‌كنیكه بركنارش كنم". اسامه در اين سريه با پيروزي و گرفتن غنائم بازگشت.

   نویسنده در ادامه با كمال حريت اين سؤال را مطرح مى‌كند كه: به چه دليل اسامه از رهبري اين لشكر عزل شد؟ او در ادامه مى‌آورد: ابوبكر پس از مدتي به درخواست عمر در عزل اسامه تمكين كرد و اميري لشكر را به يزيد بن ابي‌سفيان در حالي كه برادرش معاويه نيز همراهش بود، سپرد.

   در سال 15 هجری تمام شهرها و روستاهای جبل عامل تحت سيطره اسلام در آمده بود، عمر بن خطاب، يزيد بن ابي‌سفيان را حاكم اين مناطق نمود و پس از هلاكت او معاويه را بر ولايت دمشق و خراج آن منصوب كرد كه در تا سال 21ق والي تمامي شام مشتمل بر اردن و فلسطين گرديد.

   شیعیان علي(ع) و به ويژه ابوذر غفاري در فتوحات اسلامی نقش مهمی داشته‌اند كه در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است. از ديگر عناوين اين بخش جبل عامل در خلافت امام علي(ع) است.

3. عصر اموي(41-132ق):

   جبل عامل در سايه حكومت اموي وضع سیاسی مستقلي نداشته، بلكه همانند ديگر اعصار تابع بوده است، جنوب آن تابع سپاه اردن و شمال آن تابع دمشق. انتصابات معاويه در بخش اول آمده است كه از آن جمله انتصاب زياد بن ابيه به اميري بصره است. علت اين انتصاب حب مردم اين منطقه به علي بن ابى‌طالب(ع) ذكر شده است. در بخش‌های بعد به معرفي عدي بن الرقاع عاملي(ت95ق/ 713م) از شعرای اين زمان و ثعلبه بن سلامة عاملي پرداخته شده است. در پایان نيز شرح زوال حكومت اموي و أعلام اين عصر آمده است.

4. عصر عباسي(132-363ق):

   جبل عامل پس از پيروزي بر بني‌اميه در حادثه نهر أبيفطرس در سال 132ق. تحت حكومت عباسيان درآمد. عبدالله بن علي كه دشمنیشديدي با امويان داشت به حكومت بلاد شام منصوب و با ورود به دمشق دستور نبش قبر بني‌اميه را صادر كرد. نویسنده معتقد است كه عاملى‌ها همواره از صدر اسلام با ائمه اطهار عليهم‌السلام در ارتباط بوده و اصول و فروع مذهب را از ايشان گرفته‌اند. خليد بن أوفي ابوالربيع العاملي الشامي، خالد بن جرير البجلي و أبي‌حمزه ثابت بن دينار الثمالي از جمله راويان حديث در اين عصر هستند كه شرح حال آنها ذكر شده است.

5. عصر فاطمي(363-518ق):

   در ابتدای عصر فاطمي، تشيع به روشن‌ترين صورت در سرزمين جبل عامل و فلسطين و اردن بروز يافته بود، به گونه‌ای كه هنگامى كه"البشاري المقدسي" مابين سال‌های 375 و 380ق. از جبل عامل گذر مى‌كند، به اين نكته تصريح مى‌كند كه مذهب اين سرزمين و اطراف آن تشيع است. نویسنده بر اين نكته تأكيد مى‌كند كه ممكن نيست، تشيع در سال‌های معدودي ايجاد شده باشد و ريشه‌های آن به زمان فتح اسلامی باز مى‌گردد كه اصحاب امام علي(ع) بر نشر دوستي آن حضرت و فرزندان پس از او اقدام كردند. در بخش هفتم از اين فصل عباراتي از سفرنامه حكيم ناصر خسرو قباديانیكه در سال 438ق. جبل عامل را ديده و مشاهداتش در صور و صيدا و طبريه و طرابلس را ذكر كرده است. او میگويد: «ساكنان طرابلس همگی شيعه هستند، و شيعه مساجد زيبايي در تمامي بلاد بنا نموده است».

6. عصر صليبي(518-690ق):

   صليبيون در ربيع‌الاول سال 518ق. به شهر صور رسيدند. پس از محاصره آن، آب شرب را بر مردم قطع كردند. محاصره تا جمادي‌الأولی به طول انجاميد و با سقوط صور، ساحل ممتد از طرابلس تا عسقلان به دست صليبيون افتاد و تا سال 583ق. در تصرف آنها بود. در اين سال بود كه صلاح‌الدين ايوبي - كه اصفهانیمورخ مشهور متوفي 597ق. از ملازمين او در جنگ‌هایش بود - توانست اين مناطق را از تصرف صليبيون خارج كند. تعصبات مذهبی او سبب شد كه قضات شيعه را بر كنار و به جای آنها قضات شافعي را نصب كند. روز عاشورا را مانند بني‌اميه عيد قرار داد و از اذان "حي علي خير العمل" را برداشت.

7. عصر مملوكي(690-922ق.):

   در ابتدا اين فصل چگونگی هجوم مغول به فرماندهي قازان بن أرغون به بلاد شام و لشكركشي شاهان عليه شيعه كسروان ذكر شده است. بخش پنجم اين فصل به شرح حال شهيد اول محمد بن مكي العاملي(786ق.) و شاگردان و تأليفات و شهادت او اختصاص يافته است. در فصل يازدهم، شرح حال شيخ ابراهیم كفعمي(ت905ق.) نویسنده "جنة الأمان الواقية و جنة الايمان الباقية" معروف به مصباح الكفعمي و در پایان نيز سيطره عثمانیبر جبل عامل و أعلام ديگر اين عصر آمده است.

وضعیت کتاب

در مطلع اثر، پس از مقدمه نویسنده، مقدمه مختصري به قلم سيد‌ ‎حسين شرف‌الدين در توصيف كتاب آمده است. در پانوشت صفحات، منابع و شرح مطالب ذكر شده است.در پایان نيز فهرست‌های: 1- اعلام 2-اماكن و شهرها 3- مصادر و مراجع به ترتيب حروف الفبا و 4- فهرست موضوعات آمده است.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.