التمحیص
| التمحیص | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن‌شعبه، حسن بن علی (نويسنده) جواد، إبراهیم (محقق) |
| سال نشر | 1401ش - 2022م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-622-7454-66-6 |
| موضوع | احادیث اخلاقی - قرن 4ق. - اخلاق اسلامی - احادیث |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 8ت2الف 248 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب التمحيص، منسوب به ابومحمد، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى حلبى، مشهور به ابن شعبه حرانی، درباره صفات و خصوصیات انسان‌های مؤمن است که در این دنیا با چه سختی‌ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود.
ابن شعبه حرانی، از قدیمی‌ترین محدثان شیعه و از چهره‌هاى درخشان فقهاى شیعه در قرن چهارم هجرى مى‌باشد.
نام کتاب
با مراجعه به کتاب‌های فهرست و تحقیق در اسناد و متن «كتاب التمحيص»، روشن می‌شود که نام دیگری برای این کتاب ذکر نشده و کسی در نام آن تشکیک نکرده است. مهم‌تر اینکه مؤلف، خود در مقدمه، نام کتاب و علت انتخاب این اسم را بیان کرده است[۱].
جایگاه التمحيص
«كتاب التمحيص»، اثری باقی‌مانده از دوران اوج نگارش‌های حدیثی شیعه است[۲].
در دوره‌های بعد هم تا قرن دهم نامی از التمحيص دیده نمی‌شود، اما در دو جامع حدیثی متأخر شیعه (یعنی بحار الأنوار و مستدرك الوسائل)، به این کتاب مراجعات متعددی شده و آن را به‌عنوان یکی از منابع مورد اعتماد خود شمرده‌اند. علامه مجلسی در 130 مورد از این کتاب نقل کرده و محدث نوری، 47 حدیث التمحيص را در مستدرك الوسائل آورده است. در مجموع به نظر می‌رسد این کتاب، بین قدما شهرتی نداشته و از زمان علامه مجلسی به بعد مطرح شده است[۳].
التمحيص، متنی روان و قابل فهم دارد و شاید به همین جهت، شرح و حاشیه‌ای بر آن نگاشته نشده و چون کتابی کوتاه است، نیازی به تلخیص هم نداشته است. التمحيص، متن وزینی دارد و علامه مجلسی درباره آن می‌گوید: «و متانته تدلّ علی فضل مؤلفه»؛ یعنی متانتِ متن را دلیل فضل مؤلف دانسته است[۴].
انگیزه مؤلف و محتوای کتاب
این نسخه التمحيص، دارای 1712 حدیث است که در ۹ باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از حضرت رسول خدا(ص) و دیگر ائمه تا امام رضا(ع) می‌باشد. در آغاز کتاب، تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.
مؤلف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات، بلاها را برای شیعیان به‌عنوان کفاره و تمحیص گناهانشان برشمرده‌اند، من هم نام این مجموعه را «كتاب التمحيص» نهادم و روایاتی را که درباره انواع آزمایش و بلا برای مؤمنان و موحدان است، نقل کردم، تا درسی برای دانشمندان و بهره‌ای برای دانش‌پژوهان و تقویت‌کننده یقین سست‌یقینان و التیام‌بخش شکست‌های دنیا و بشارت‌دهنده شادی‌های آخرت و برطرف‌کننده اندوه کسانی که دچار غم طولانی شده‌اند و اشتغالات فکری بر آن‌ها چیره گشته، باشد و انسان را به سمت پروردگارش بازگردانده و او را به وعده‌های امامش اطمینان بخشد و نیز روایاتی را درباره صبر و رضا و تسلیم که مرتبط با ابتلائات است، ضمیمه کردم، تا نفعش بیشتر شود[۵].
روایت پایانی کتاب از رسول خدا(ص) درباره صفات مؤمن است. در این روایت، پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین(ع)، ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن کسی را که اذیتش کرده، غیبت نکردن از دیگران، مهرورزی با یتیمان و... پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است[۶].
انتساب کتاب
در انتساب التمحيص به ابن همام اسکافی تشکیک شده است. شیخ ابراهیم قطیفی (متوفای حدود 945ق)، شیخ حر عاملی (م 1104ق)، صاحب رياض العلماء (م 1231ق)، سید حسن صدر (متوفای 1354ق) و سید محسن امین (متوفای 1317ق)، کتاب را به «ابن شعبه حرانی» منتسب کرده‌اند[۷].
در مقابل، علامه مجلسی، آقا حسین خوانساری (متوفای 1191ق)، محدّث نوری (م 1320ق) و آقابزرگ تهرانی (متوفای 1385ق)، کتاب را از ابن همام اسکافی دانسته‌اند[۸].
اعتبار کتاب
روایات التمحيص، اخلاقی است و در نگاه اولیه به‌جز روایت اول، مابقی مرسل است، اما متن التمحيص، قابل اعتماد است؛ زیرا حدود سه‌چهارم روایات آن در متون حدیثی متقدم شیعه به‌صورت مسند نقل شده است. کمی آسیب‌های متن، موافقت کامل متون کتاب با عقل، هم‌خوانی با مسلّمات مذهب و مؤیدات متنی فراوان از سایر منابع، از دیگر قوّت‌های آن است. در جمع‌بندی نهایی باید گفت، التمحيص از حیث نسخه و طریق اعتباری ندارد، اما متن آن معتبر است. مؤلف آن هم مشخص نیست، اما اگر بپذیریم که ابن همام اسکافی مؤلف این اثر است، اعتبار بیشتری عاید کتاب می‌شود. اگر ابن شعبه حرانی هم مؤلف آن باشد، در مجموع از حیث مؤلف، قابل اعتماد است[۹].
فعالیت محقق
محقق در مقدمه خود شرحی از زندگانی ابن شعبه، مذهب وی، نسبت کتاب به او و قول دوم در انتساب التمحيص به محمد بن همام اسکافی، از بزرگان محدثان شیعه، با ادله هر دو مسلک و نسبت سوم به حسین بن سعید اهوازی و رجحان انتساب کتاب به ابن شعبه و نسخه مورد اعتماد و روش تحقیق خود، ارائه داده است.
وی از 140 منبع، مصادر دیگر روایات را در پاورقی نگاشته است.
ترجمه
این کتاب توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی، با نام تكامل و طهارت روح به فارسی ترجمه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- محمودی، عباس، «بررسی تحلیلی جایگاه و اعتبار كتاب التمحيص»، مجله حدیث حوزه، پاییز و زمستان 1391- شماره 5، صفحه 25.