التربیة الروحیة (علی عبدالحیلم محمود)

التربیة الروحیة
پدیدآوران	محمود، علی عبدالحلیم (نویسنده)
ناشر	دار التوزیع و النشر الاسلامیة
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1415ق /1995م
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت، تصوف، راه و رسم زندگی، روح
زبان	عربی
کد کنگره	‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ت‎‏4 / 298 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

التربیة الروحیة، اثر علی عبدالحلیم محمود، کتابی است که در آن تلاش شده گوشه‌‌هایى از برنامه‌‌های نظام تربیتى اسلام در حوزۀ تربیت روحى، طرح و بررسى شود. این کتاب متنى تحقیقى و عمیق نیست؛ اما تازگى و بداعت موضوع و محتوا دارد و از سویى کارى تجارى هم نیست و ارزش خواندن دارد.

مطالب کتاب، آمیز‌های از اخلاق و تربیت است که با استناد به کتاب و سنت نبوى صلّى‌اللّه‌علیه‌واله پرداخته شده است. مناسب بود دست‌کم از اصول تربیت روحى و نیز مراحل آن هم در این کتاب یاد مى‌شد؛ بعلاوه، مؤلف، از ارتباط طولى یا عرضى تربیت روحى با تربیت عقلانى و اخلاقى یاد نکرده است.

این کتاب که جلد اول از مجموعۀ «مفردات تربیت اسلامى» است، در یک مدخل و سه فصل تنظیم و تحریر شده است.

در مدخل که بواقع پیش‌درآمدى بر این کتاب است، به نکات زیر پرداخته شده است:

مفهوم عام و خاص تربیت در تربیت اسلامى و دیگر نظام‌های تربیتى، مراد از اسلامى در عبارت تربیت اسلامى، اصولى که شرط لازم اسلامى بودن تربیت است، هدف‌های تربیت اسلامى (تکوین اعتقاد درست به خدا و کتاب‌های آسمانى رسولان، آموزش عبادات درست، گسترش روحیۀ آشنایى با یکدیگر، گسترش روحیۀ تعاون میان مردم، تلاش براى آبادانى زمین، آموزش التزام و تعهد به وظایف گوناگون انسانى، آموزش لازم براى تشکیل و ارادۀ خانوادۀ مسلمان، پرورش انسان اجتماعى، ایجاد گرایش عربى در افراد، ایجاد گرایش اسلامى در متربیان، پرورش مسلمانان دعوت‌کننده به سوى خدا و پرورش افراد مسلمان که بتوانند در فعالیت‌های اسلامى شرکت کنند)؛ پس از این به وسائل تربیت اسلامى اشاره شده است. نکته بعدى بررسى منابع تربیت اسلامى (کتاب، سنت، سیره نبوى و تاریخ صحابه) و مراجع آن (متون و میراث مکتوب تربیتى) است. نگارنده، پس از این به حوزه‌‌های تربیت اسلامى پرداخته است (خود انسان، خانواده، مساجد، مدرسه، گروه‌ها و جمعیتها، انجمنها و باشگاه‌ها، جامعه، امت عرب، امت اسلام و کل جهان انسانى). نکته فرجامین این گفتار دربارۀ برنامه تربیتى اسلام است؛ این برنامه، ویژگیها و تقسیماتى دارد که در متن بدانها اشارت رفته است.

نگارنده پس از این پیشگفتار، به تربیت روحى مى‌پردازد و آن را در سه فصل بررسى مى‌کند.

فصل اول. مفهوم تربیت روحى: دانشمندان، معناى چهار مقولۀ قلب، نفس، روح و عقل را گاه درآمیخته‌اند؛ از جمله کسانى که موفق شده است این مفاهیم را خوب تفکیک کند غزالى است. نگارنده با توجه به گفته‌‌های غزالى، به فرق معنایى این چهار واژه مى‌پردازد. آنگاه روح را معنا و تفسیر مى‌کند و به این نکته مى‌پردازد که چرا روح را پرورش مى‌دهیم و راه این کار کدام است‌؟

در فصل دوم، با ارکان تربیت روحى آشنا مى‌شویم. نگارنده در شرح این فصل، نخست از ذکر و دعا، در تربیت روحى و آداب آنها و برخى از متون دعایى مى‌گوید و به نمونه‌‌هایى از اذکار و دعا‌های آمده در منابع اهل سنت مى‌پردازد؛ آنگاه، به تربیت روحى در میدان عمل مى‌رسد، مراد از تربیت عملى روح را بازمى‌شکافد، از امورى که به رعایت و عمل به آنها امر شد‌هایم تا دنیا و آخرت ما اصلاح شود، مى‌گوید که عبارتند از: انجام واجبات شرعى، انجام نوافل، امر به معروف و نهى از منکر مستمر، در کمین انجام نیکى بودن، دعوت مردم به سوى خداوند، ذکر و یاد خداوند در دل شبها، زیارت اهل قبور.

نگارنده هریک از این موارد را بشرح مى‌آورد؛ سپس، به لزوم التزام به ویژگی‌های ظاهرى و باطنى مؤمنان مى‌پردازد و در شرح آن، از صفات ظاهرى و باطنى اهل ایمان مى‌گوید و مى‌افزاید: روح مؤمنى که براساس تربیت اسلامى تربیت شده باشد از ویژگی‌هایى زیر برخوردار است:

1) پرورش احساس فطرى انسان نسبت به وجود خداوند: چگونگى پرورش این احساس، ریشۀ شرعى وجوب پرورش این احساس در انسان که در آیات قرآنى متجلى است؛

2) توجه به اینکه خداوند مراقب انسان است: معناى مراقب خداوند و نظارت او بر ما چیست‌؟ چگونه به این احساس مى‌توان دست یافت‌؟ آبشخور این امر در نصوص اسلامى، ثمرات احساس این مراقبت در انسان (اخلاص، پذیرش وحى، پایدارى در راه خدا و التزام به اوامر و نواهى شرعى)؛

3) در نظر داشتن (رضایت) خدا در همۀ امور: معناى مراقبت از خدا، ریشه‌یابى این امر در نصوص اسلامى، نتیجۀ این مراقبت؛

4) تقرب به خداوند با نوافل: معناى تقرب به خداوند از راه انجام نوافل، ریشۀ تقرب الى اللّه در نصوص اسلامى، نتایج تقرب الى اللّه از راه به جا آوردن نافله‌ها؛

5) روى آوردن و نزدیک شدن به خداوند از راه دوست داشتن مردم و خیرخواهى براى آنها: معناى این تقرب، ریشه‌یابى این امر در نصوص اسلامى و ثمرۀ این تقرب؛

6) اطمینان به خدا و استجابت از جانب او: معناى وثوق به خداى بزرگ، اشاره به برخى از نصوص اسلامى دال بر وجوب این وثوق و نتایج آن؛

7) رضا به قضا و قدر الهى: معناى آن، منشأ نصى آن، نتایج آن.

فصل سوم. اثر تربیت روحى: نتایج تربیت روحى کدام است‌؟ نگارنده پس از پاسخ کوتاه به این پرسش، از آثار عمیق تربیت روحى در خود انسان، خانواده و جامعه، و نیز عمل براى اسلام مى‌گوید و هریک را بشرح وامى‌کاود.

آثار فردى: پاکى روحى از شائبۀ شک، و پرورش عضوى کامل و آگاه در اجتماع، عادت انسان به خیر و ایثار، التزام به راه و برنامۀ خداوند، نزدیک شدن به خداوند، توفیق در کارها، کاهش اشتباه، معروف دوستى و منکرگریزى. آثار خانوادگى و اجتماعى: ایجاد خانواده براساس معیار‌های اسلامى، رعایت فرزندان، خوش رفتارى، التزام خانواده به احکام اسلام، خوش‌رفتارى با همسایگان، شرکت خانواده در امور عمومى و عام المنفعه.

آثار این تربیت در عمل براى اسلام: التزام به ارکان اسلام، دعوت به خداوند از روى بصیرت، آمیزش با مردم و دوستى با آنها، تربیت مردم براساس معیار‌های اسلامى، پرورش مردم براى عمل براساس معیارها و ملاک‌های اسلامى، مشارکت در حد امکان و به هرشکل ممکن در تحقق استقرار اسلام و گسترش آن در جهان، عنایت به استمرار این استقرار.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش