التراث العربي الإسلامي في مجال الفكر التربوي الجزء الأول الفکر التربوي عند الجاحظ

التراث العربي الإسلامي في مجال الفكر التربوي الجزء الأول الفکر التربوي عند الجاحظ
پدیدآوران	عبداللطیف، محمود (نویسنده)
ناشر	وزارة الثقافة
مکان نشر	دمشق
سال نشر	2005م
چاپ	اول
موضوع	اسلام‌ و آموزش‌ و پرورش‌,جا‌حظ، عمرو بن‌ بحر، ۱۵۰ - ۲۵۵ق‌. -- دیدگا‌ه‌ دربا‌ره‌ آموزش‌ و پرورش‌
کد کنگره	‏BP۲۳۰/۱۸/ع۲ت۴

التراث العربي الإسلامي في مجال الفكر التربوي الجزء الأول الفکر التربوي عند الجاحظ تألیف دکتر محمود عبداللطیف کتاب حاضر جلد نخست از مجموعه‌اى پنج‌جلدى است با فروست: التراث العربى الاسلامى فى مجال الفکر التربوى که دست‌کم دو عنوان از آن منتشر شده است. هدف نویسنده؛ شرح و شناخت دیدگاه‌هاى تربیتى، پنج تن از مربیان بزرگ مسلمان یعنى - به‌ترتیب - جاحظ، فارابى، ابن‌ سینا، امام محمد غزالى، ابوالحسن قابسى است.

این کتاب در دو بخش دو و نه‌فصلى سامان یافته است. بخش نخست دربارۀ اندیشه‌هاى تربیتى بزرگان در گذشته است و در آن از نقش و مشارکت عالمان مسلمان در زمینه تعلیم و تربیت؛ اهمیت تربیت در زندگى انسان؛ میراث مکتوب تربیتى عربى - اسلامى؛ اهمیت این میراث سخن رفته است. این بخش در واقع به مثابه مقدمه پنج جلد کتابى است که بناست دربارۀ آراى تربیتى پنج عالمى که یاد شد نوشته شود. گفتنى است در این مقدمه و هنگام برشماردن عالمان مورد نظر، از نفر ششم یعنى ابن‌ خلدون هم یاد شده است.

در بخش دوم که به واکاوى اندیشه‌هاى تربیتى جاحظ اختصاص دارد از زندگى و شخصیت جاحظ بحث شده است؛ سپس در هشت فصل دیگر این بخش، به هشت حوزه تربیت یعنى تربیت دینى، ادبى، علمى - عقلى، اخلاقى، اجتماعى، ملى، هنرى، جسمى از نگاه جاحظ پرداخته شده است.

پرداخت مؤلف به موضوعات هشت‌گانه یادشده، سطحى و غلطانداز افتاده است چراکه در هیچ‌یک از این بحث‌ها به‌واقع از آراى تربیتى جاحظ چنان و چندان که باید سخن نرفته است. سهل است بحث‌ها، تربیتى به مفهوم عام هم نیستند. نگارنده مطالبى را جسته‌گریخته کنار هم نهاده و استناد او به آثار جاحظ اندک است و آن اندک هم بار تربیتى چندانى ندارد. به‌راستى مطالب این اثر حتى دلالت ضمنى هم بر آراى تربیتى جاحظ ندارد.

فقر علمى این کتاب به ناتوانى در بازتابش نگرش‌هاى تربیتى جاحظ خلاصه نمى‌شود چراکه اطلاعات تاریخى نگارندۀ آن در حوزه‌هاى دیگر هم ناسخته افتاده است. مثلاً در صفحه 17 مدعى شده است: فاصله مدرسه با دیگر انواع فعالیت فرهنگى در زمان جاحظ جدى نبوده است. حال آن‌که مى‌دانیم در زمان جاحظ هنوز نهاد آموزشى مدرسه در جهان اسلام پدید نیامده بود. این خطا در صفحه 155 هم تکرار شده است. چه در آنجا آمده است: پیش از گسترش مدارس در عصر جاحظ...، که قطعاً سخنى نارواست. مورد دیگر ضبط نادرست عنوان کتاب ابوالحسن قابسى به صورت الرساله المفضله لاحوال المتعلمین والمعلمین و احکام المعلمین والمتعلمین است (ص 35). عنوان درست کتاب قابسى، الرساله المفصله لاحوال المتعلمین و احکام المعلمین والمتعلمین است. نیز در صفحه 38 در کنار احیاء علوم الدین امام محمد غزالى، کتابى به نام فاتحه العلوم به او نسبت داده شده است، اما فاتحه العلوم در واقع بخش کتاب العلم جلد نخست احیاء علوم الدین غزالى است که جداگانه و با آن نام به چاپ رسیده است. در صفحه 15 کتاب، الموسومه ب (القانون)، به‌غلط الموسوعه ب (القانون) ضبط شده است.

• براى آشنایى با آراى تربیتى جاحظ آثار زیر پیشنهاد مى‌شود:

بهروز رفیعى، آراى تربیتى دانشمندان مسلمان (چاپ اول: قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390)؛ محمد سعد قزاز، الفکر التربوى فى کتابات الجاحظ (چاپ اول: قاهره، دارالفکر العربى، 1415 ق/ 1995 م)؛ دفتر همکارى حوزه و دانشگاه، آراى دانشمندان مسلمان در تعلیم وتربیت و مبانى آن (جلد اول) (چاپ اول: قم - تهران، دفتر همکارى حوزه و دانشگاه - سمت، 1377).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.