الإبدال إلى الهمزة و أحرف العلة في ضوء كتاب سر صناعة الإعراب
الابدال الی الهمزة و احرف العلة فی ضوء کتاب سر صناعة الاعراب، تألیف ابو اوس ابراهیم شمسان (متولد 1366 ه / 1947 م)، تحقیقی در موضوع آواشناسی که با تکیه بر «سر صناعة الاعراب» ابوالفتح عثمان بن جنی (متوفی 392ق)بهطور خاص به مسئله ابدال به همزه یا حروف عله در زبان عربی پرداخته است.
| الإبدال إلى الهمزة و أحرف العلة في ضوء كتاب سر صناعة الإعراب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن جنی، عثمان بن جنی (نويسنده) شمسان، ابواوس ابراهیم (نویسنده) |
| سال نشر | 1423ق - 2002م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ابن جنی، عثمان بن جنی - نویسنده,ابنجنی، عثمان بن جنی - نویسنده |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نخستين نام مطرح در ارتباط با آواشناسی زبان عربی، خليل بن احمد فراهيدی است. بعد از خليل، شاگرد او سيبويه تلاش کرد آنچه را استادش در زمينه آواشناسی شروع کرده بود، تکميل کند. او چندين باب از کتابش موسوم به «الکتاب» را به مباحث آوايی اختصاص داده است. موضوع اين کتاب درباره نحو عربی است، اما سيبويه در يک بخش، موسوم به «باب الادغام» به بررسی اصوات و حروف عربي میپردازد. اما ماحصل مطالعات آواشناختی خليل و سيبويه و ديگر لغويان در قرن چهارم هجری به دست ابن جنی به بار نشست. او بهطور مفصل، مسائل مربوط به آواهاي زبان را در عربی بررسی کرده و در اين باب، کتاب معروف «سر صناعة الاعراب» و «الخصائص» را بر جای گذاشته است. او سبک و شيوه سيبويه را با تغييرات و اصلاحاتی در طبقهبندی آواها دنبال کرد.[۱] کتاب «سر صناعة الاعراب» ابن جنی مشتمل بر خالصترین قوانین علم صرف عربی با تکیه بر کتب علمای صرف مانند سیبویه است. ابن جنی با ذهنیت منحصر بهفردش با استفاده از دیدگاههای سیبویه و همچنین مازنی صاحب کتاب التصریف و نیز ابوعلی فارسی، کتاب «سر صناعة الاعراب» را به رشته تحریر درآورده و همه این تلاشها به نحو شگفتی در این کتاب ظهور یافته است. در حقیقت این کتاب تلاش ابن جنی و علمای پیش از اوست.[۲]
ابراهیم شمسان مطالب کتاب را ضمن مقدمه، چهار فصل و خاتمه ارائه کرده است که عناوین فصول کتاب عبارت است از: ابدال به همزه، ابدال به الف، ابدال به واو و ابدال به یاء.
در اولین سطرها، در ابدال الف به همزه چنین میخوانیم: در تعدادی از الفها شیوه قدما آن بوده که آنها را تبدیل به همزه میکردند؛ از آن جمله است الف مزیده که خود به شش قسم تقسیم میشود و یکی از اقسام آن الف در اسم فاعل از فعل صحیح مصاعف است. ابن جنی برای این مورد به این سخن استناد کرده که از ایوب سختیانی نقل شده که «ولا الضألّین» قرائت کرده و همزه را به الف تبدیل کرده است. او دلیل این امر را کراهت اجتماع ساکنین دانسته است.[۳]
نویسنده در خاتمه به این نکته اشاره کرده که اصطلاح ابدال در ظاهر دلالت بر تغییری دارد که به اصوات حروف عله و همزه میرسد، ولی در حقیقت جز در حالات خاصی صوتی در جای صوت دیگر قرار نمیگیرد.[۴]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- حاجیزاده، مهین، «بررسی و تحليل نگرشهای آواشناختی و واجشناختی ابن جنی»، زبان و ادبیات عربی، پاییز و زمستان 1388، شماره 1، ص 41 تا 59.