الألفاظ الکتابة و التعبیر

الألفاظ الکتابة و التعبیر
پدیدآوران	ابن‌ مرزبا‌ن‌، محمد بن‌ سهل‌ (نويسنده) قنیبی، حامد صادق (محقق)
ناشر	دار البشير
مکان نشر	اردن - عمان
سال نشر	1412ق - 1991م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	الف2الف8 6203 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الألفاظ (الكتابة و التعبير)، نوشته ابومنصور «باحث»، محمد بن سهل بن مرزُبان اشل نهاوندی کرخی (درگذشته 330ق) است. این اثر، که از میراث کُهن ادبیات عرب بشمار می‌آید، فرهنگ موجَزی از واژه‌ها و ترکیب‌های زبان عربی است و شیوه ویژه‌ای که دارد، خواننده را برای استفاده از واژه‌ها، ترکیب‌ها و عبارت‌هایی که مشابهت معنایی دارند، یاری می‌دهد. حامد صادق قنیبی، پژوهش کتاب را انجام داده است.

شیوه نگارش کتاب

ابن مرزبان در این فرهنگ‌نامه مختصر، واژه‌ها و عبارت‌ها را با آوردن مثال‌هایی از مفردات و از شِبه جمله‌ها و ترکیب‌ها، معنا کرده است؛ او واژه‌های هَم‌معنا را در رشته‌ای از ترکیب‌ها و گزاره‌ها طبقه‌بندی و باب‌بندی نموده است. ‌در روش و سبک آموزشیِ ابن مرزبان، جمله‌های فراهم‌آمده از مترادفات و جز آن، هریک به لحاظ ارزشی، جایگاه ویژه خود را دارد و هر مترادفی با دلالت معنایی‌اش، خواننده را از شرح، تحلیل و یا رجوع به «فرهنگ‌نامه»ها بی‌نیاز می‌کند‏.

نویسنده در نگارش «الألفاظ»، از روش رایج لغت‌نامه‌نویسی پیروی نکرده است؛ هدف لغت‌نامه‌ها ارائه درست حروف و اِعراب واژه‌ها، شکل صرفی آن‌ها و نیز، ثبت ریشه کلمه‌ها به‌همراه شرحی از اوصاف و تاریخ دلالی‌ا‌شان با روشی معین است، اما ابن مرزبان معنای واژه‌ها و عبارت‌ها را در حلقه‌ای از گزاره‌ها که معنای مشابهی دارند، به خواننده می‌نمایاند. او برای شناخت معنای یک واژه، از قاعده‌های مرسوم بهره نمی‌گیرد، بلکه با آوردن ترکیب‌های لغوی، که مشابهت معنایی با آن واژه دارد، خواننده را از راه «دلالت معانی» با کلمه و معنای آن آشنا می‌کند. البته این شیوه در آثار کسانی چون عبدالقادر جرجانی در «دلائل الإعجاز» و سیوطی در «مُعترک الأقران في القرآن» نیز دیده می‌شود؛ برای نمونه، سیوطی در معنای آیه «وَ لَكُمْ في القِصاصِ حَياةٌ»، از مشابهت معنایی «القَتْلُ أَنْفَی لِلْقَتْلِ» بهره می‌گیرد‏.

ابن مرزبان با این شیوه آموزشی، خواننده را در برگزیدن الفاظ، عبارات و ترکیب‌های مناسب یاری می‌دهد؛ گفتنی است که آدمیان اندوخته‌های پُرباری از ترادُفات دارند که آن‌ها را در گفتار و نوشتارشان به‌کار می‌برند و از مزیت‌های بسیارشان بهره می‌گیرند؛ این «مترادفات» راه‌های بسیاری را در تفهیم و تفهّم آنچه که آدمی در ذهن و دلش دارد و در نحوه گزینش واژه‌های مناسب‌تر و رساتر می‌گشاید. همچنین این مترادفات، کلام او را خوش‌تر، غنی‌تر و زیباتر می‌کند‏.

هرچند در «الألفاظ»، ترادُف‌هایی دیده می‌شود، ابن مرزبان کتاب را ویژه «مترادفات» ننوشته است، بلکه او خواسته است در سه سطح مفردات، ترکیب‌ها و عبارت‌ها، با اِرائه مثال‌ها و نمونه‌های تطبیقی، واژه‌های مناسب‌تری را پیشِ روی خوانندگان بنَهد و آنان را در هرچه بهتر شُدن گفتارها و نوشتارهایی که به زبان عربی دارند، تواناتر کند. گفتنی است که نزدیک‌ترین اثر به کتاب ابن مرزبان در زمینه ترادُفِ واژه‌ها، کتاب «الألفاظ الكتابية» از عبدُالرحمان بن عیسی همدانی (متوفای 320ق) است. می‌توان ادعا نمود که جویندگان ادب و زبان عربی از این دو اثر بی‌نیاز نیستند. البته کتاب ابن مرزبان نسبت به کتاب ابن عیسی، روش روشن‌تری دارد و از التزام بیشتری به روش تطبیقی برخوردار است و نیز، با توجه به ارائه مثال‌هایی از ترکیب‌هایی که در گفتگوهای مردم کاربرد رایج دارد، مهارت نویسنده را در نوشتنْ شکوفاتر می‌کند‏.

ابن مرزبان، الفاظ، ترکیب‌ها و عبارت‌ها را در دسته‌هایشان به‌گونه‌ای در کنار هم چیده و پی‌درپی درج نموده است که خواننده می‌تواند هر دسته را با توجه به شماره‌‌ای که دارند، پی‌درپی (افقی) بخواند (مانند: لما كان الرؤساء، ينعمون النظر، في اصطناع من يصطفون لخدمتهم و...)، یا آن‌ها را درون دسته خود به شکل ستونی (عمودی) بنگرد (مانند: الرؤساء، أولو الفضل، زائدوا المعروف و...). ‏کوتاه‌سخن آنکه «الألفاظ» از مُتمِم‌های فرهنگ لغات و ادبیات عرب است‏.

ساختار کتاب

«الألفاظ» چون نهمین اثر از مجموعه «المنتهی في الكمال» است، خطبه و مقدمه ندارد. نویسنده، مباحث خود را در 28 «مطلب» سامان داده است؛ برخی از آن‌‌ها مطالبی در ذکر خدا و رسول او، اِخوانیات، تهانی و تهادی، محاسن و مناقب، جوابات عزا و مصائب و اِستهدای شراب است. مطلب پایانی درباره «شوارد و فوارد» (کمیاب‌ها و یگانه‎‌‌ها) است‏.

انتساب کتاب به ابن مرزبان

قنیبی (محقق) می‌گوید: مصدرها و منابع مهمی مانند «فهرستِ» ابن ندیم، «هدية العارفين» و «معجم الأُدباء» بر انتساب «الألفاظ» به ابن مرزبان اجماع دارند، مگر صاحب «الأعلام» که آن را از «ابونصر، سهل بن مرزبان» می‌داند. مشابهت اسمی این دو نویسنده، این پندارِ خطا را در او دامن زده است‏.

کار محقق

قنیبی در مقدمه‌‎اش به ارزش و محتوای علمی کتاب می‌پردازد‏، سپس موضوع «ترادف» و «فروق» را در میراث علمی عرب بررسی می‌کند و می‌گوید: علمای پیشین و معاصرِ علم ادب در این‌باره، دو دسته شده‌اند: برخی ترادف را می‌پذیرند و برای اثبات آن از واژه‌هایی که به معنای واحدی دلالت دارند، گواه می‌آورند؛ برخی دیگر هر واژه‌ای را دارای معنای ویژه‌ای می‌دانند که در واژه مشابه آن نیست‏. محقق در پایان، افزون بر شرح حالی که برای ابن مرزبان می‌نویسد، روش پژوهش و تصحیح خود را نیز بیان می‌کند. او برای دسترسیِ آسان به واژه‌ها و ترکیب‌های کتاب، راهنمایی را به‌ترتیب الفبای حروف و در کنار شماره‌های آن‌ها، در بخش پایانی تنظیم کرده است. قنیبی در پژوهش خود از دو نسخه «کتابخانه عارف حکمت» مدینه و «کتابخانه ملی» حلب شهباء بهره برده است‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق.