استيعاب الوجوه الممکنة في صنعة الأصطرلاب

استيعاب الوجوه الممكنة في صنعة الأصطرلاب، اثر ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362-442ق/973-1053م)، دانشمند جامع العلوم ایرانی، برجسته‌ترین اثر پیرامون روش‌های مختلف ساخت انواع اصطرلاب است، به‌همراه «الصحيفة العسجدية في آلات رصدية» ، اثر علامه حسن‌زاده آملی (1307-1400).

استيعاب الوجوه الممکنة في صنعة الأصطرلاب
پدیدآوران	ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد (نويسنده) حسن زاده آملی، حسن (محقق) جوادی حسینی، محمد اکبر (مصحح)
عنوان‌های دیگر	الاستیعاب فی صنعه الاسطرلاب
ناشر	آستان قدس رضوی. بنياد پژوهشهای اسلامى
مکان نشر	ایران - مشهد مقدس
سال نشر	1389ش - 1431ق
چاپ	2
شابک	‎964-444-355-8
موضوع	اسطرلاب - متون قدیمی تا قرن 14 - نجوم اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏5 85 ‏QB‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

جایگاه نویسنده

بیرونی، دانشمند بزرگ و ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار بزرگ ایرانی سده چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را بزرگ‌ترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی در همه اعصار می‌دانند.

انگیزه

بیرونی در مقدمه، از ابوسهل مسیحی دانشمند ایرانی (که همراه ابوریحان در دربار خوارزم‌شاهان آل مأمون می‌زیست)، بدون نام بردن از وی با عنوان احترام‌آمیز «شیخ» یاد کرده و می‌نویسد: به من امر فرمود که کتابی در صنعت اصطرلاب با خطوط مساحتی (اشکال هندسی و جدول‌های لازم) و طرز ساخت و به‌دور از براهین بنویسم که حفظ و یادآوری را تسهیل نماید.

جایگاه

استیعاب از برجسته‌ترین آثار بیرونی و دیگر آثار پیرامون اصطرلاب است و گذشته از معرفى ساختمان اصطرلاب معمولى و روش‌هاى گوناگون ساختن اصطرلاب، به شناساندن ابزارهاى اخترشناسى که تا روزگار بیرونى به‌کار مى‌رفته، پرداخته است و منبع بسیاری از نوشته‌های بعد از خود، بوده و می‌توان آن را مهم‌ترین اثر در تاریخ اخترشناسى ‌دانست.

محتوا

بیرونی، علاوه بر بررسی کلیه انواع شناخته‌شده اصطرلاب و عرضه گزارشی از تاریخچه تحول فنی این ابزار نجومی یونانی تا قرن پنجم، توضیحات مفصلی هم درباره انواع اصطرلاب‌های بدیع، سازنده، عملکرد و شالوده نظری آنها آورده است. برای مثال، بیرونی درباره اصطرلاب زورقی که ابوسعید احمد بن محمد سجزی آن را ابداع کرده است، می‌گوید: «اصطرلاب ساده‌ و غیر مرکب از شمالی و جنوبی، ساخته ابوسعید سجزی دیدم که زورقی نامیده می‌شد. از این اصطرلاب خیلی خوشم آمد؛ زیرا ابوسعید آن را بر مبنای نظریه مستقلی ابداع کرده بود که عده‌ای آن را قبول دارند و طبق آن حرکت کلی ظاهری، ناشی از حرکت زمین و نه آسمان است. من بر این باورم که تحقیق درباره این حرکت و تجزیه و تحلیل آن، دشوار است و این امر نباید آنهایی که با خطوط هندسی سروکار دارند، یعنی هندسه‌دانان (مهندسان) و منجمان را نگران کند؛ زیرا چنین نظریه‌ای به‌هیچ‌وجه کار آنها را بی‌اعتبار نمی‌کند. مسئولیت تجزیه و تحلیل این‌گونه مسائل و نظریات برعهده فیلسوفان طبیعی است.

این توضیحات همراه با شکل‌ها و جدول‌های مرتبط، قطعات ابزارها، نحوه استفاده، میزان دقت و نتیجه حاصل از کاربرد آن‌ها در هر حالت، مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین مطالب کتاب عبارتند از:

1. اصطرلاب زورقی؛
2. معرفی ابزار رصدیه شبیه ساعت، که در آن زمان، حقّ القمر نام داشت؛
3. صفیحه کسوفیه؛
4. بیان ابزاری مهمّ جهت آگاهی بر رؤیت هلال و اهله.

آثار بیرونی در اصطرلاب

بیرونی علاوه بر «استیعاب» و مطالب پراکنده در سایر آثار خود، کتاب، رساله و مقالات مستقل دیگری در اصطرلاب دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. كتاب في إخراج ما في قوة الأصطرلاب إلی الفعل؛
2. مقالة في صنعة الأصطرلاب؛
3. رسالة في الأصطرلاب (رساله مفصلی درباره کاربردهای مختلف اصطرلاب در ۶۷ باب)؛
4. كتاب العمل بالأصطرلاب؛
5. مقالة في التطريق باستعمال فنون الأصطرلابات؛
6. مقالة في تسهيل التسطيح الأصطرلابي و العمل بمركباته من الشمالي و الجنوبي؛
7. رساله‌ای در دو مقاله درباره ساخت اصطرلاب و بعضی کاربردهای آن.

الصحيفة العسجدية في آلات رصدية

علامه حسن‌زاده، ضمن تصحیح کتاب استیعاب و تقدیم مقدمه‌ای درباره اصطرلاب و کتاب‌شناسی آن، به‌مناسبت، رساله‌ای را با عنوان فوق تدوین کرده‌اند.

این رساله از دو فصل تشکیل شده است:

فصل اول در تفاوت هیئت و تنجیم: علامه حسن‌زاده معتقدند که علم هیئت مبتنی بر اصول صحیح و متقن و قواعد قوی و مبرهن با قضایای ریاضی، از هندسه و حساب، است و مورد تأیید عقل و شرع می‌باشد و هیچ شک و عیبی در آن راه ندارد؛ مانند تعیین قبله، خسوف و کسوف، تعیین اول ماه، اندازه روز و شب و ماه‌ها، که قرآن نیز در آیات مختلف به آن اشاره دارد. در این نوع از علم، کتاب‌های زیادی نیز تدوین شده است.

اما در تنجیم که از اوضاع افلاک و کواکب و تأثیر آن‌ها بر حوادث کلی و جزیی، عنصری و غیر عنصری و پیش‌بینی اتفاقات قبل از وقوع، بحث می‌شود و احکامی صادر می‌گردد، نه‌تنها دلیل عقلی و شرعی نداریم، بلکه در برخی روایات مورد نهی نیز قرار گرفته‌ است.

فصل دوم در برخی آلات رصدیه: مطالب این فصل، از منابع مختلف، از قبیل: مجسطى بطلمیوس قلوذى با تحریر خواجه نصیرالدین طوسى، خلاصه مجسطى با تحریر محیى‌الدین یحیى بن محمد بن ابى‌شکر مغربى اندلسى؛ شرح نظام‌الدین نیسابورى بر مجسطی بطلمیوس، زیج صابى بتّانى و شروح تذکره خواجه طوسى در هیئت از علاّمه خفرى و فاضل بیرجندى، برگرفته شده است.

این آلات که در کار رصد ‌بستن، استفاده می‌شده است، اقسام بسیار دارد، ازجمله: اسکاف، اصطرلاب، آلت تعیین انعطاف اشعه، بیضه، حک (آیینه تمام‌نما)، حلقه اسکندریه، حلقه خازنیه و انواع حلقه‌ها و آلات دیگر که با ترسیم شکل،‌ توضیح و کتاب‌شناسی مختصری از تألیفات در هر مورد، ارائه شده است.

محقق با اصل قرار دادن نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی و مقابله با دونسخه دیگر، توضیح عبارات، اصطلاحات مشکل، تکمیل و ترسیم تصاویر و تفسیر برخی مطالب با تصاویر، روش خود در تصحیح را در مقدمه تحقیق بیان کرده‌ است.

فهرست اعلام تصاویر و جدول‌ها (اشخاص، اماکن، کتب)، فهرست اصطلاح‌‌ها و مفاهیم وارد در تصویرها و جدول‌ها، فهرست اعلام متن (اشخاص، اماکن، کتب و طوایف)، فهرست اصطلاحات و مفاهیم وارد در متن و فهرست مصادر، پایان‌بخش کتاب است.

زندگی‌نامه بیرونی نیز زینت‌بخش این چاپ می‌باشد.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. گروه تاریخ علم، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ایران، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1379.